Świerzb u kota i psa: jak rozpoznać i leczyć świerzbowca?

Świerzb najczęściej stwierdzany jest u kotów i psów przebywających w dużych skupiskach, jak na przykład hodowle czy schroniska. Należy jednak pamiętać, że czasem wystarczy nawet krótkotrwały kontakt Twojego pupila z chorym psem czy kotem, by doszło do zarażenia i ujawnienia się objawów inwazji świerzbowca.

Wychudzony, brudny, najczęściej bezdomny – tak zwykle kojarzy się pacjent, u którego stwierdzono inwazję świerzbowców.

Bardzo często w swojej praktyce spotkam się z niedowierzaniem i pewnego rodzaju oburzeniem ze strony właścicieli podczas diagnozowania tej pasożytniczej choroby.

“Ale to przecież niemożliwe! To jest czysty kot!” lub “Mój pies śpi na kanapie, a nie w brudnej budzie!” – tego typu skojarzenia są na porządku dziennym.

Co to jest świerzb?

Świerzb to potoczna nazwa schorzenia, wywołanego inwazją świerzbowca – maleńkiego pajęczaka, należącego do rzędu roztoczy. Świerzbowce są pasożytami kosmopolitycznymi, występującymi w Polsce powszechnie. W zależności od przynależności gatunkowej mogą one wywoływać różne objawy chorobowe.

Z punktu widzenia medycyny weterynaryjnej najistotniejsze znaczenie mają 3 gatunki świerzbowca.

Świerzbowiec drążący psów (Sarcoptes scabiei var. canis)

Dorosłe osobniki są niewielkie (około 0,4 mm średnicy).

Pasożytują w powierzchownej warstwie naskórka, drążąc niewielki korytarze oraz kieszonki.

Do kopulacji dochodzi na powierzchni skóry, skąd samice tworzą korytarze prowadzące wgłąb skóry, odżywiając się płynem tkankowym i złuszczonym naskórkiem, powstałymi podczas uszkadzania tkanek.

W tak powstałych tunelach samica składa jaja przez kilka miesięcy, z których po około 3 – 5 dniach wykluwają się sześcionożne larwy.

Wypełzają one na powierzchnię skóry, gdzie kontynuują swój rozwój.

Następnie drążą w powierzchownych warstwach skóry i w mieszkach włosowych, gdzie linieją i przez 2 stadia nimf osiągają postać dorosłą.

Cykl rozwojowy świerzbowca (od złożenia jaj do przeobrażenia się w postać dorosłą) trwa około 2 – 3 tygodnie.

Świerzbowiec drążący kotów (Notoedres cati)

Cykl życiowy Notoedres cati jest podobny do cyklu Sarcoptes scabiei.

Pasożyt ten spędza całe życie na powierzchni ciała żywiciela, a samice świerzba drążą w górnych warstwach skóry zwierzęcia, tworząc kręte tunele.

W przeciwieństwie jednak do świerzbowca psiego, mają one tendencję do gromadzenia się w niewielkie grupy, tworzące małe gniazda.

Z jaj, składanych w tunelach skórnych, w ciągu kilku dni wykluwają się larwy, które pełzną do powierzchni skóry, tworząc kieszonki (tak zwane norki przeobrażeniowe), w których przekształcają się w nimfy, a następnie w osobniki dorosłe.

Dojrzały samiec poszukuje samicy na powierzchni skóry lub w kieszonkach.

Okres rozwoju dorosłych pasożytów z jaj trwa około 1 – 3 tygodnie.

Świerzbowiec uszny (Otodectes cynotis) u psa i kota

Cały cykl życiowy Otodectes cynotis również przebiega na żywicielu, a do zarażenia świerzbem dochodzi przez bliski kontakt.

Larwy świerzbowca wykluwają się jaj po około 4 dniach po złożeniu przez dorosłe samice.

Przez następne 3 tygodnie przechodzą przez dwa stadia rozwojowe nimf i przekształcają się w osobniki dorosłe.

Samce przyczepiają się do drugiego stadium nimfy za pomocą przyssawek, mając nadzieję, że nimfa przeobrazi się w dorosłą samicę.

To przymocowanie jest niezbędne, by doszło do złożenia jaj.

Często w badaniu mikroskopowym daje się zauważyć “kopulujące” pary świerzbowców.

Każdy z gatunków świerzbowca cechuje się wysokim potencjałem zakaźnym oraz świądem.

Czy świerzbem u psa czy można się zarazić? Tak, świerzb ten może przenosić się z psa, kota i pomiędzy innymi gatunkami zwierząt, oraz zarazić człowieka.

Uporczywe swędzenie zajętych miejsc związane jest nie tylko z bezpośrednim działaniem pasożytów (działanie mechaniczne), ale także z pojawieniem się reakcji nadwrażliwości.

Świerzbowce są bezwzględnymi pasożytami, które odbywają cały swój cykl życiowy na żywicielu, dlatego też do zarażenia dochodzi głównie przez bezpośredni kontakt.

Sarkoptoza, czyli świerzb drążący u psa

Sarkoptoza to dermatoza wywołana przez świerzbowca drążącego psów Sarcoptes scabiei var.canis.

Świerzb występuje u psa, lisa i innych psowatych, ale może być przenoszony również na inne gatunki zwierząt jest zaraźliwy dla człowieka.

Już w nazwie zawarta jest cała istota choroby – pasożyty te bytują na powierzchni skóry lub w korytarzach drążonych w naskórku, wywołując intensywny świąd.

Pierwszymi zauważalnymi zmianami są zwykle swędzące grudki zlokalizowane najczęściej na głowie (skóra wokół oczu oraz brzegi małżowin usznych), choć typowa jest również lokalizacja zmian w dolnej okolicy jamy brzusznej, klatki piersiowej oraz na kończynach.

Zmiany skórne rozprzestrzeniają się gwałtownie, obejmując niekiedy całe ciało. Charakterystyczne cechy, które można zaobserwować podczas procesu chorobowego to:

• rumień,
• grudki,
• strupy,
• uporczywy świąd.

Na skutek intensywnego drapania i wygryzania się dochodzi do samouszkodzeń skóry i utraty włosa w miejscach zmienionych przez proces.

W niektórych przypadkach są one pokryte grubymi, żółtawymi strupami, a na małżowinach usznych i łokciach dochodzi do obfitego łuszczenia się naskórka.

Często pojawia się wtórne ropne zapalenie skóry na skutek ułatwionej kolonizacji chorych miejsc przez bakterie.

Niestety – sarkoptoza, jeśli nie jest leczona, wykazuje tendencję do przechodzenia w formę przewlekłą z jej klinicznymi następstwami takimi, jak:

• zgrubienie skóry z jej hiperkeratozą,
• hiperpigmentacja,
• zliszajowacenie,
• ciężkie wyniszczenie pacjenta.

Świerzb u kota i psa objawy

Kiedy podejrzewam świerzba drążącego? U każdego psa z intensywnym świądem, który nie reaguje lub reaguje tylko w niewielkim stopniu na leczenie glikokortykosteroidami.

Gdy podobne wykwity skórne występują również u ludzi mających bezpośredni kontakt z pacjentem (pamiętamy, że świerzb jest zoonozą!).

Gdy zmiany w postaci grudek, strupów i wyłysień zlokalizowane są w charakterystycznych miejscach:

• głowa – małżowiny uszne,
• skóra wokół oczu,
• kończyny – głównie łokcie i stawy skokowe;
• podbrzusze,
• mostek,
• rzadziej grzbiet.

Gdy występuje tak zwany odruch uszno-stopowy.

Polega on na tym, że pocieranie okolicy małżowiny usznej powoduje natychmiastową reakcję pacjenta w postaci drapania tylną łapą.

Potwierdzenie inwazji Sarcoptes

Wykazanie przynajmniej jednej postaci rozwojowej świerzbowca drążącego w pobranej zeskrobinie głębokiej.

Nie jest to łatwe, ponieważ pasożyty bytują w głębokich warstwach skóry i niejednokrotnie – pomimo pobrania materiału z kilku miejsc – nie udaje się potwierdzić choroby.

Dlatego też uznaje się, że jest to jedyna dermatoza, w której możemy zadowalać się rozpoznaniem terapeutycznym (czyli jeśli wprowadzone leczenie przeciwświerzbowcowe jest skuteczne).

Badanie serologiczne – czyli wykrywanie immunoglobulin G skierowanych przeciwko S.canis w surowicy psa bardzo ułatwia rozpoznanie ze względu na dużo wyższą czułość i swoistość (około 90%).

Należy jednak pamiętać o tym, że wytworzenie przeciwciał może trwać do 5 tygodni, dlatego też nie należy wykonywać badań zbyt wcześnie lub powtórzyć je po około 2-3 tygodniach.

Badanie histopatologiczne wycinka skóry – traktuję je jako ostateczność, zważywszy na dostępność mniej inwazyjnych metod.

Warto jednak wspomnieć, że możliwe jest ustalenie rozpoznania właśnie na podstawie stwierdzenia obecności świerzbowców lub ich szczątków w bioptacie.

Świerzb u kota i psa leczenie

Jak leczę świerzba drążącego? Po pierwsze przygotowuję skóra pacjenta na działanie leków.

Zwyczajowo staram się dokładnie skrócić włos, co ma szczególne znaczenie u ras długowłosych.

Unikam golenia, gdyż ostrze może dodatkowo podrażnić skórę i niepotrzebnie zaognić proces chorobowy.

Dobrze jest całkowicie ostrzyc pacjenta, jednak wielu właścicieli sobie tego nie życzy – wtedy sierść delikatnie skracam zwłaszcza w miejscach predysponowanych oraz tam, gdzie zmiany już się pojawiły.

Następnie zalecam kąpiele przy użyciu szamponów i płukanek leczniczych. Ma to na celu dokładne umycie skóry, usunięcie strupów i zrogowaciałych łusek naskórka, a także odtłuszczenie po to, by ułatwić lekom świerzbobójczym penetrację wgłąb skóry.

W tej roli świetnie sprawdzają się następujące preparaty:

Szampony keratolityczne

Szampony keratolityczne zawierają w swym składzie:

1. Kwas salicylowy w stężeniu 2-6% – posiada on właściwości złuszczające, bakteriostatyczne oraz lekkie przeciwświądowe, dzięki czemu rewelacyjnie “zmywa” z powierzchni skóry zalegający materiał organiczny.
2. Kwas salicylowy bardzo dobrze współpracuje z siarką koloidalną (w stężeniu 2-6%), która z kolei uzupełnia go o właściwości przeciwłojotokowe, zmniejszające przekrwienie, przeciwzapalne, przeciwświądowe i przeciwpasożytnicze Ceny szamponów na świerzb mogą być różne, i tak na przykład: Sebozero 54-104 zł; Zincoseb 25 -133zł;
3. Nadtlenek benzoilu w stężeniu 2,5-3,0% (zawarty np. w szamponie Peroxyvet, który kosztuje około 80 zł)– jeden z najważniejszych leków stosowanych w dermatologii weterynaryjnej. Nadtlenek benzoilu posiada następujące działanie terapeutyczne:
   • zmniejsza aktywność gruczołów łojowych,
   • działa keratolitycznie – rozpuszczając powierzchowny czop naskórkowo-łojowy prowadzi do odblokowania mieszków włosowych
   • działa antyseptycznie (poprzez uwalnianie tlenu i obniżenie pH skóry),
   • dodatkowo pobudza procesy ziarninowania (a więc przyspiesza regenerację) i syntezę kolagenu;
4. Kwas mlekowy (Savederm) – delikatnie czyści skórę, działając łagodnie keratolitycznie.
5. Mocznik (Pyoderm) – zalecany w leczeniu dermatoz strupiejących, wzmaga uwodnienie warstwy rogowej i rozrodczej naskórka.

Prawidłowe stosowanie szamponów na świerzba opiera się na kilku zasadach:

1. Szampon stosuje się na całe ciało zwierzęcia.
2. Należy dobrze zwilżyć sierść oraz skórę, nanieść szampon po raz pierwszy, szorować przez kilka minut tak, by składniki myjące preparatu dotarły do skóry.
3. Następnie spłukujemy dokładnie pianę.
4. Drugie nałożenie szamponu, wytworzenie aktywnej piany oraz postawienie jej na skórze przez 5-10 minut ma na celu ujawnienie właściwego działania terapeutycznego szamponu. Dopiero teraz aktywne składniki lecznicze preparatu mają szansę prawidłowo działać.
5. Następnie należy dokładnie spłukać szampon z sierści.

Leki na świerzb u kota i psa

Na tak przygotowaną skórę można zacząć działać preparatami przeciwświerzbowcowymi.

Obecnie za najskuteczniejszą metodę zwalczania pasożyta uznaje się ogólne stosowanie akarycydów (połączone, lub nie z leczeniem miejscowym).

Dopuszczalne jest stosowanie następujących leków na świerzb z grupy makrocyklicznych laktonów, takich jak:

Leczenie przeciwświądowe

Ze względu na silny świąd oraz reakcje nadwrażliwości towarzyszące świerzbowi czasem wprowadza się do terapii glikokortykosteroidy na okres kilku dni. Można zastosować na przykład Prednizon 0,5-1,0 mg/kg m.c. przez pierwsze 1-5 dni leczenia.

Osobiście nie lubię nadużywać glikokortykosteroidów i sięgam po nie jedynie w ostateczności oraz dopiero po wykluczeniu innych chorób, przy których ich stosowanie może być przeciwwskazane.

Antybiotykoterapia

Inwazjom świerzbowców często towarzyszą wtórne zakażenia bakteryjne i/lub grzybicze.

Wtedy konieczne jest wprowadzenie antybiotyku i/lub leków przeciwgrzybicznych.

Terapia wspomagająca

Walkę ze świerzbowcem można wspomóc na kilka różnych sposobów:

1. Dobrze zbilansowaną, wysokosprawną dietą.
2. Stymulacją odporności psa i kota:
   • preparaty w formie kapsułek,
   • preparaty w formie tabletek lub iniekcji.
3. Substancjami wpływającymi na regenerację skóry:
   • nienasycone kwasy tłuszczowe,
   • witaminy A, C, E oraz B,
   • cynk,
   • selen,
   • żelazo,
   • biotyna.

Zwalczanie świerzbowców w środowisku

Chorego psiaka należy tymczasowo odizolować od innych zwierząt, a także – w miarę możliwości – od ludzi.

Pomimo, że Sarcoptes z reguły nie atakuje kotów, zdarzały się sporadyczne przypadki występowania tej choroby u kotowatych.

Generalnie zalecam kurację przeciwświerzbowcową u wszystkich zwierząt w domu, które miały kontakt z pacjentem.

Świerzbowce mogą przeżyć w środowisku do 3 tygodni, dlatego gruntownemu odkażaniu należy poddać wszystkie legowiska, posłania, koce, ręczniki Twojego sierściucha.

Na rynku dostępne są specjalne preparaty świerzbobójcze do prania – warto się w nie zaopatrzyć. W razie braku – polecam pranie w 90°C, a potem dokładnie prasowanie.

Ważne jest gruntowne sprzątanie pomieszczeń, mycie podłóg z płynem przeznaczonym do zwalczania świerzbowców w środowisku, regularne (minimum 2 razy w tygodniu) odkażanie misek, dokładna dezynfekcja wszelkiego rodzaju szczotek, grzebieni oraz innych sprzętów groomerskich.

Obroże lub szelki dobrze jest wymienić na nowe.

Monitorowanie skuteczności terapii

Ile trwa leczenie świerzba? Zwykle można wyleczyć świerzba w 4-6 tygodni.

W zależności od nasilenia inwazji oraz współtowarzyszących infekcji wtórnych, może się ono wydłużyć nawet do 8 tygodni.

Poprawa widoczna jest stosunkowo szybko od wprowadzenia leczenia, jednak świerzba trzeba leczyć długo.

Dopiero po 3 tygodniach od ustąpienia wszystkich objawów klinicznych leczenie można uznać za skuteczne.

Należy pamiętać o dalszym zabezpieczaniu pacjenta przez inwazją (spraye, preparaty spot-on zawierające substancję roztoczobójczą) – przechorowanie inwazji nie daje odporności i dopiero co wyleczony psiak może dość szybko złapać pasożyta ponownie.

Notoedroza: świerzb drążący u kota

Jest to dość rzadko występująca choroba w Polsce, dotykające głównie koty, choć może występować także u:

• psów,
• lisów,
• królików,
• ludzi.

Notoedroza nie ma potencjału zoonotycznego – przypadki jej występowania mają charakter przejściowy i zdarzają się naprawdę wyjątkowo.

Podobnie jak sarkoptoza , ten koci świerzb cechuje się bardzo silnym świądem.

Świerzbowiec drążący bez gospodarza może przeżyć tylko kilka dni, a do zakażenia dochodzi przez kontakt bezpośredni ze zwierzętami chorymi.

Zmiany skórne są podobne do tych stwierdzanych przy sarkoptozie u psów.

Umiejscawiają się głównie na obrzeżach, a następnie na zewnętrznej powierzchni małżowin usznych, rozprzestrzeniając się na twarz, kark i łapy.

Wskutek silnego świądu oraz mechanicznego działania roztoczy (drążenie korytarzy w naskórku), dochodzi do:

• utraty włosa,
• zaczerwienienia,
• powstawania grudek,
• powstawania strupów.

Proces często wikłany jest przez bakterie i/lub grzyby.

W porównaniu z sarkoptozą stosunkowo łatwo wykazać go w zeskrobinie głębokiej skóry.

Postępowanie podobne jak przy sarkoptozie psów, jednak należy pamiętać, że niektóre preparaty stosowane u psów mogą być toksyczne dla kotów (np. preparaty fosforoorganiczne).

Otodektoza: świerzb uszny u psa i kota

To zaraźliwa choroba również przebiegająca ze świądem, wywoływana przez świerzbowca Otodectes cynotis.

Często jest on spotykany w hodowlach lub w dużych skupiskach zwierząt.

Dotyka głównie:

• koty wychodzące,
• psy (najczęściej szczenięta),
• lisy,
• inne mięsożerne.

Otodectes żyje na powierzchni skóry i w woskowinie, szybko przemieszcza się, a odżywia płynami tkankowymi i resztkami naskórka.

Pasożyt nie nakłuwa skóry, ani nie wnika w naskórek. Wywołuje nadwrażliwość typu I i IV.

W przebiegu inwazji tym pasożytem dochodzi do zapalenia ucha zewnętrznego, a charakterystyczne symptomy zakażeniem świerzbowcem usznym to:

• świąd uszu, potrząsanie głową, uporczywe drapanie się zwierzaka,
• nasilona produkcja ciemnej woskowiny o zabarwieniu od bursztynowego do czarnego wskutek mechanicznego działania świerzbowca, jego wydzielin i wydalin,
• pierwotnie pojawiają się strupiaste grudki, jednak ze względu na bardzo silny świąd, prowadzący do uporczywego drapania się, zmiany często obserwowane są na uszach, szyi i głowie.
• zauważyć można utratę włosa, przeczosy, strupy.
• bywa również, że zmiany pojawiają się w innych miejscach ciała w wyniku zawleczenia pasożytów podczas drapania się czy pielęgnacji (szyja, okolica lędźwiowa, ogon),
• przy zaawansowaniu procesu chorobowego mogą pojawić się zaburzenia słuchu i objawy neurologiczne (przechylenie głowy na bok, nieskooordynowane ruchy, zespół Hornera, przy którym obserwujemy zwężenie źrenicy, zapadnięcie gałki ocznej, opadnięcie górnej powieki i wypadnięcie trzeciej powieki, czy nawet objawy rzekomopadaczkowe),
• inwazja często wikłana jest infekcjami bakteryjnymi i/lub grzybiczymi, co może prowadzić do pojawienia się stanów zapalnych skóry,
• często dochodzi do utraty apetytu i spadku masy ciała.

Do zarażenia dochodzi poprzez kontakt zwierząt zarażonych ze zdrowymi.

Świerzb uszny może przenosić się na przykład z psa lub kota na lisa i odwrotnie, możliwa jest również inwazja świerzbowców znajdujących się w środowisku.

Jak rozpoznać świerzb uszny u psa i kota?

Świerzbowca usznego można rozpoznać na podstawie:

Jak wyleczyć świerzba usznego?

Przed zastosowaniem właściwych środków roztoczobójczych należy dokładnie wyczyścić kanały słuchowe przy pomocy roztworu do czyszczenia uszu.

U psów długowłosych zaleca się dokładne skrócenie sierści w miejscach zajętych przez świerzbowce (okolica małżowin usznych, głowa, czasem inne części ciała).

Preparatów przeznaczone do bezpośredniego podawania do uszu

• Oridermyl (siarczan neomycyny, nystatyna, acetonid triamcinolonu i permetryna) – maść na świerzba do uszu zawierająca dodatkowo komponentę przeciwbakteryjną, przeciwgrzybiczą i łagodzącą świąd (steryd).
  Leczenie polega na codziennym aplikowaniu do uszu niewielkiej objętości maści (wielkości ziarna groszku) oraz delikatnym masażu małżowin usznych po aplikacji leku.
  Ze względu na fakt, że cały cykl rozwojowy świerzbowców trwa około 3 tygodnie, preparat podaje się przez pełne 21 dni.
  Koszt leczenia świerzba u kota i psa tym preparatem to około 50 – 90 zł za opakowanie.
• Otimectin – jedyny preparat z iwermektyną zarejestrowany dla kotów.
  Sięgam po niego, gdy proces nie jest powikłany.
  Niestety, nie działa on na jaja świerzbowców, dlatego zaleca się go stosować 3-krotnie w odstępach 7-dniowych.
  Forma aplikacji wygodniejsza dla właściciela i mniej stresująca dla kota – nie ma konieczności codziennych aplikacji.
• 10% roztwór fipronilu aplikowany do uszu w ilości 1-2 kropli co 2-4 tygodnie.
• 1% iwermektyna rozcieńczona glikolem propylenowym w stosunku 1:9 – wkraplamy 2-4 krople do każdego ucha co 24 godziny przez 3-4 tygodnie.

Preparaty spot-on na świerzb u kota i psa

Preparaty spot-on to bardzo dobra alternatywa w leczeniu świerzbowcowego zapalenia ucha zewnętrznego.

Aplikacja preparatów otologicznych może być trudna dla właścicieli, zwłaszcza w przypadku kotów wychodzących na zewnątrz lub zwierząt agresywnych. Są to np:

• Advocate (moksydektyna 2,5% w połączeniu z imidaklopridem 10%); cena leczenia świerzba u psa i kota tym lekiem to od około 8 do 120 zł za opakowanie.
• Stronghold (selamektyna 6 mg/kg m.c.); jednorazowa aplikacja na skórę karku i/lub podstawy czaszki z ewentualnym powtórzeniem po 30 dniach.
• Preparaty zawierające w swym składzie fipronil – 2-3 razy w odstępie 2 tygodni.

Ogólnoustrojowe stosowanie leków świerzbobójczych

• Iwermektyna– preparaty do stosowania ogólnoustrojowego nie są w Polsce zarejestrowane dla psów i kotów, a ich stosowanie (zwłaszcza u osobników wrażliwych) może być niebezpieczne!
  • doustnie 0,3 mg/kg m.c. 3-4 razy co 7 dni;
  • podskórnie 0,3 mg/kg 3 razy co 10-14 dni.
• Moksydektyna 0,2 mg/kg doustnie 2-3 razy w odstępie 10 dni.

W leczeniu wspomagającym otodektozy można dodatkowo preparaty do stosowania miejscowego zawierające glikol propylenowy (np. Vetriderm Otex), który rozpuszcza zalegającą suchą wydzielinę.

Dzięki temu pasożyty i ich jaja mogą być łatwiej usunięte z kanałów słuchowych, co znacznie skraca czas leczenia.

Wszystkie psy i koty, które miały kontakt ze świerzbowcem, należy również leczyć.

Podobnie jak w przypadku świerzba drążącego zaleca się wprowadzenie terapii wzmacniającej u pacjenta dotkniętego inwazją.

Należy również pamiętać o zwalczaniu pasożytów w środowisku oraz tymczasowe odizolowanie zwierząt chorych od innych zwierząt przebywających w domu.

Podsumowanie

Zwalczanie inwazji świerzbowców oraz wtórnych chorób, pojawiających się w jej przebiegu bywa długotrwałe i uporczywe dla pacjentów oraz ich opiekunów. Warto pamiętać też, że świerzbowcem można zarazić się od zwierzęcia.

Przy leczeniu świerzba istotna jest dyscyplina w regularnym aplikowaniu leków, zwalczanie pasożytów w środowisku oraz dbałość o to, by nasz futrzak nie uległ ponownemu zakażeniu.

Niestety, domowe sposoby na świerzbowca u kota czy psa jest w większości nieskuteczne, a stosowanie środków do leczenie w domu świerzbowca ma uzasadnienie jedynie jako element wspomagający leczenie właściwymi preparatami roztoczobójczymi.

Jeśli chcesz dowiedzieć się jak samemu można wcześnie rozpoznać świerzbowca, albo po prostu podzielić się swoim doświadczeniem z innymi Czytelnikami, dodaj teraz komentarz pod artykułem.