Dogoterapia: rodzaje, historia i zalety [zalecenia behawiorysty]

Uważa się, że pies jest najlepszym przyjacielem człowieka. Oprócz bycia wiernym i oddanym towarzyszem, dla człowieka jest również obrońcą i przewodnikiem. Dodatkowo okazuje się również, że pies może być doskonałym terapeutą. Dogoterapia jest coraz bardziej popularna i łatwiej dostępna, dlatego warto wiedzieć, czym jest i kiedy warto w niej uczestniczyć.

Co to jest dogoterapia?

Dogoterapia (ang. dog – pies) lub kynoterapia (gr. kynos – pies) to jedna z form animaloterapii, czyli terapii z udziałem zwierząt, w tym przypadku psów. Dogoterapia i kynoterapia to synonimy i oznaczają dokładnie taką samą formę terapii kontaktowej wspomagającą rozwój, edukację rehabilitację i leczenie poprzez kontakt osoby z psem terapeutą. Pies, który jest odpowiednio wyszkolony i prowadzony przez wykwalifikowanego opiekuna, jest motywatorem do działań dla uczestnika zajęć. Cechą charakterystyczną tego typu terapii jest wytworzenie specyficznej reakcji między pacjentem a psem terapeutą.

Historia dogoterapii

Dogoterapia należy do szerszej dziedziny, jaką jest animaloterapia. Animaloterapia natomiast odnosi się do terapii z wykorzystaniem zwierząt, w tym np. psów, koni, alpak.

Animaloterapia jest uznawana jako naturalna metoda wspomagająca leczenie i rehabilitację oparta na bezpośrednim kontakcie człowieka ze zwierzęciem. Jej adresatami mogą być zarówno dzieci jak i dorośli, a nawiązanie emocjonalnej więzi ze zwierzętami stymuluje leczenie, łagodzi objawy choroby, poprawia samopoczucie i funkcjonowanie chorego. Główne cele animaloterapii to poprawa jakości życia człowieka, poprawa metod i form komunikacji z otoczeniem, zmniejszenie poziomu stresu, stanów lękowych, nadpobudliwości, podnoszenia poczucia własnej wartości. Co więcej, powoduje zmniejszenie poczucia samotności, rozwój sprawności intelektualnej, zdolności manualnych i usprawnienie funkcji percepcyjno-motorycznych. Wśród metod animaloterapii wyróżniamy terapię z udziałem:

• psa (dogoterapia/kynoterapia),
• kota (felinoterapia),
• konia (hipoterapia),
• delfina (delfinoterapia),
• alpaki (alpakoterapia),
• czy z udziałem innych zwierząt.

Pierwsze wzmianki o pozytywnym wpływie zwierząt na funkcjonowanie człowieka pochodzą już ze starożytności. Za prekursora animaloterapii uważany jest Hipokrates, który dowodził dobroczynnego wpływu jazdy konnej na rozwój i życie codzienne. Wraz z rozwojem społeczeństwa, coraz więcej ośrodków prowadziło zajęcia z udziałem zwierząt. W IX wieku w Belgii zwierzęta uczestniczyły w tzw. „terapii naturalnej” w ośrodku dla niepełnosprawnych. W późniejszym czasie natomiast w Wielkiej Brytanii wykorzystywano zwierzęta w ośrodku dla osób dotkniętych chorobami psychicznymi. Zauważono pozytywny wpływ na pacjentów – powodowało wzrost pewności siebie i większą samokontrolę. W XVII wieku Wiliam Tuke, dyrektor szpitala w Anglii, zdecydował się na wprowadzenie zwierząt domowych na oddział psychiatryczny, co również miało pozytywny wpływ na pacjentów. Najbardziej intensywny rozwój terapii z udziałem zwierząt nastąpił jednak dopiero w XX wieku. Za ojca dogoterapii uważa się Borysa Levinsona, który po raz pierwszy sformułował pojęcie “terapia z udziałem zwierząt” (ang. “pet therapy”). W latach 70 ubiegłego wieku roku ten amerykański psychiatra zauważył pozytywny wpływ psa na dzieci dotknięte autyzmem. Levinson przychodził bowiem do pracy razem ze swoim psem, który towarzyszył mu cały dzień i dopiero po skończonej pracy razem opuszczali gabinet lekarski. Dzięki temu psychiatra mógł obserwować wpływ swojego psa na przeprowadzane z dziećmi terapie. Okazało się, że dzieci dotknięte autyzmem potrafiły nawiązywać kontakt z psem, mimo, że nawiązywanie kontaktów z innymi ludźmi było dla nich bardzo trudne W 1961 roku na konferencji przedstawił swoje pierwsze wnioski z obserwacji, a w 1964 roku opublikował swoje obserwacje w artykule naukowym, w którym zawarł nazwę terapii z udziałem zwierząt. Psychiatra stwierdził, że zwierzęta stanowią istotny element w terapii mającej na celu osiągnięcie równowagi emocjonalnej pacjenta.

Obecnie w Stanach Zjednoczonych działa największa i najbardziej znacząca międzynarodowa organizacja zajmująca się animalotareapią – Pet Partners. Powstała ona w 1977 roku w Portland w USA (jako Delta Society, nazwa została zmieniona w 2012 roku). Wyznacza ona obecnie standardy i metody pracy terapii ze zwierzętami. W Europie na podobnych zasadach działa organizacja Assistance Dog Europę (ADE), która wyznacza standardy dla stowarzyszeń europejskich. Mimo to standardy dogoterapii w Polsce nie są jednoznacznie uregulowane. Osoby i instytucje zajmujące się tym rodzajem terapii, swoje działania opierają na standardach Polskiego Związku Dogoterapii, Polskiego Towarzystwa Kynoterapeutycznego (PTK) oraz same określają swoje regulaminy. Obie wspomniane instytucje w swoich założeniach odwołują się do doświadczeń i opracowań organizacji Delta Society (obecnie Pet Partners).

Za prekursora dogoterapii w Polsce uważa się Marię Czerwińską. W 1987 roku w czasie przygotowań do filmu “Widzę” dostrzegła pozytywny wpływ dotyku zwierzęcia na niewidome dzieci. Pies dla dzieci stawał się przyjacielem, który jest cierpliwy, pozwala na dotyk i nie okazuje zniecierpliwienia, co jest bardzo ważne dla osób niepełnosprawnych.

Rodzaje dogoterapii

Na podstawie metodologii organizacji Delta Society i standardów Polskiego Towarzystwa Kynologicznego (PTK) dogoterapię można podzielić na różne rodzaje.

• AAA: Animal Assisted Activities (w terminologii PTK: SP – Spotkanie z psem) – to prowadzenie zajęć z udziałem psa, mających na celu budowanie pozytywnych relacji wynikających z kontaktu pomiędzy uczestnikami spotkania a psem. W trakcie spontanicznej zabawy, którą nadzoruje prowadzący, uczestnicy spotkania akceptują kontakt psa, przyzwyczajając się do jego obecności. Na wyraźne pozwolenie uczestnicy mogą pogłaskać psa lub wydać mu jakieś polecenie. Zajęcia mogą mieć charakter grupowy lub indywidualny, dlatego czas spotkań nie jest jednoznacznie określony, a spotkania mogą być cykliczne lub jednorazowe. Wykorzystywane bodźce terapeutyczne to dotyk, głaskanie i obserwacja wzajemnych reakcji. Celem spotkań jest dostarczenie uczestnikom pozytywnych emocji wynikających z kontaktu ze zwierzęciem. Przebywanie ze zwierzętami pozytywnie wpływa na samopoczucie i nastrój pacjentów, pomaga przełamywać lęki, pobudza aktywność, stymuluje rozwój zmysłów.
• AAT: Animal Assisted Therapy (w terminologii PTK: TP – Terapia z psem) – celem jest konkretna pomoc przy leczeniu określonych schorzeń. Polega na prowadzeniu zajęć terapeutycznych obejmujących ćwiczenia, które ukierunkowane są na wcześniej zaplanowany cel, związany ze wspomaganiem rehabilitacji i leczenia określonej osoby. Określa się zakres czynności wykonywanych przez psa, które mają bezpośrednio przyczynić się do osiągniecia pożądanego celu terapii, a mają one formy zabawy. Najczęściej wykorzystywane jest zapoznanie z budową ciała psa, czesanie, głaskanie, wydawanie równych poleceń i karmienie. Najczęściej metodyka tych zajęć wymaga konsultacji z lekarzem prowadzącym, rehabilitantem lub psychologiem. Zajęcia w formie terapii powinny być prowadzone indywidualnie lub w małych grupach (3-4 osoby), dzięki czemu można monitorować postępy uczestnika i na bieżąco weryfikować skuteczność metod w zależności od możliwości i potrzeb uczestnika.
• AAE: Animal Assisted Education (w terminologii PTK: EP – Edukacja z psem) – Europejskie stowarzyszenie ADEu rozszerzyło podział o tę formę terapii. Są to zajęcia w formie edukacji z psem, które mają na celu usprawnienie sfery intelektualnej i poznawczej, czyli po prostu jako pomoc naukowa. Wymaga to odpowiedniego przygotowania, wiedzy i umiejętności osób prowadzących zajęcia, które wykraczają poza ramy „Spotkania z psem”. Ten rodzaj edukacji odbywa się najczęściej w szkołach i przedszkolach. Spotkanie takie jest poprzedzone określonym scenariuszem realizującym program nauczania. Poprzez udział psa w zajęciach uczeń w większym stopniu zmotywowany jest to nauki poprzez stworzenie przyjaznych warunków emocjonalnych. Dzieci, które uczestniczą w takich zajęciach szybciej, lepiej przyswajają nowe wiadomości i rozwijają swoje zainteresowania. Takie zajęcia mogą być prowadzone indywidualnie lub w grupach przez zespół kynoterapeutyczny, który jest kierowany przez pedagoga.

Jaki powinien być psi terapeuta?

Nie każdy łagodny i sympatyczny pies od razu może zostać psim terapeutą. Psi terpauci wymagają specjalnego przysposobienia do pracy, które jest długie i pracochłonne. Pierwszym elementem jest wybór odpowiedniego szczenięcia i jego odpowiednie wychowanie. Co więcej, szkolenie trwa nie tylko przed zaczęciem pracy, ale również w czasie trwania – pies uczy się cały czas. Niezbędny jest wysoki poziom wiedzy trenera, jego zaangażowanie i doświadczenie. Sama praca udziałem psa zobowiązuje osobę wykonującą zawód kynoterapeuty do zapewnienia bezpieczeństwa wadzenia zajęć. O przydatności psa do terapii decydują jego cechy osobnicze, a także umiejętności jego przewodnika.

Nie ma konkretnych wymagań, co do rasy zwierzęcia, ważne by pies lubił pracę z człowiekiem i spełniał określone kryteria. Cechy typowe dla rasy i odruchowe, instynktowne zachowania mogą mieć istotne znaczenie na bezpieczeństwo w trakcie terapii. Z tego powodu często wybierane są psy rasowe, rzadziej mieszańce, w związku z tym, ze psy określonej rasy można spodziewać się określonego zachowania. Unika się zdecydowanie psów z ras niebezpiecznych. Jakie rasy najczęściej wykorzystuje się w dogoterapii? Są to labradory, golden retrievery, nowofundlandy, beagle czy King charles cavalier spaniel. Rolę terapeutów mogą również pełnić kundelki, jednak zdarza się to o wiele rzadziej.

Aby pies mógł być wykorzystywany podczas terapii musi przejść odpowiedni egzamin, podczas którego oceniane są konkretne cechy zwierzęcia. Podczas takiego egzaminu, przeprowadzanego przez zespół trenerów i behawiorystów, którzy są wykwalifikowani w zakresie dogoterapii i poddają ocenie konkretne cechy zwierzęcia decydując, czy sprawdzi się w roli psiego terapeuty. Taki pies musi przede wszystkim mieć zrównoważony i łagodny charakter, reagować spokojnie na nietypowe sytuacje, np. gwałtowne zmiany w otoczeniu. Niezbędna jest chęć do współpracy z człowiekiem i przyjazne nastawienie do obcych osób.

Oprócz obowiązków, jakie powinien spełniać pies pracujący, istnieją również prawa, jakimi powinien kierować się zespół kynoterapeutyczny. W celu zapewniania dobrostanu psa terapeutycznego należy zwrócić uwagę na niektóre aspekty pracy psa. Na przykład średni czas pracy powinien być dostosowany do predyspozycji psa, przy czym jednorazowo zajęcia nie powinny trwać dłużej niż 30-45 minut. W przypadku, gdy pojawią się oznaki zmęczenia psa, zajęcia powinny zostać przerwane na czas odpoczynku zwierzęcia, jego odstresowania lub zaspokojenia jego potrzeb. Co więcej, przerwy pomiędzy zajęciami powinny być nie krótsze niż dziesięć minut. Pies podczas przerwy powinien mieć zapewnione miejsce do zaspokojenia swoich potrzeb fizjologicznych i odpoczynku. Czas pracy zwierzęcia również powinien być optymalny – w ciągu jednego dnia zespół dogoterapeutyczny nie powinien pracować dłużej niż sześć godzin, łącznie z przerwami między zajęciami. Dodatkowo, każdy pies powinien mieć zapewnione co najmniej dwa dni w tygodniu na odpoczynek.
Dla kogo kierowana są zajęcia z dogoterapii?

Głównymi odbiorcami dogoterapii są dzieci. Dla nich w szczególny sposób psy są ciekawe i atrakcyjne, że wyzwalają pozytywne emocje, rozwijają zainteresowanie tematyką zajęć z udziałem psów. Dla dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych dogoterapia jest metodą wspomagającą ich rozwój, motywatorem do podejmowania aktywności, których na co dzień unikają z powodu ograniczeń wynikających z choroby lub niepełnosprawności.

Dogoterapia, jako metoda wspomagająca rehabilitację, może być wykorzystywana w takich zaburzeniach jak mózgowe porażenie dziecięce, zespół Downa (dzieci i młodzież), autyzm dziecięcy oraz zaburzenia ze spektrum autyzmu (m.in. Zespół Aspergera, Zespół Retta), alzheimer, stwardnienie rozsiane, upośledzenie umysłowe, niepełnosprawność ruchowa różnego pochodzenia, uszkodzenie słuchu i wzroku, choroby psychiczne i somatyczne, zaburzenia emocjonalne i zaburzenia nastroju, nerwice lękowe, ADHD.

Zajęcia z udziałem psów mogą być również skierowane do osób po przebytych chorobach czy urazach pozostawiających trwałe ślady w sprawności fizycznej lub psychicznej, do osób niedostosowanych społecznie, przebywających w domach opieki, hospicjach, domach dziecka i osób samotnych. W spotkaniach mogą również brać udział osoby zdrowe niezależne od wieku, np. w zajęciach edukacyjnych w przedszkolach i szkołach.

A kto nie może brać udziału w zajęciach dogoterapii? Jest do tego kilka przeciwwskazań. Przede wszystkim jest to uczulenie na sierść psów, paniczny lęk przed psami, niekontrolowana agresja w stosunku do zwierząt czy infekcje przebiegające z ogólnym osłabieniem i gorączką oraz zakażenie pasożytami.

Jaki ma wpływ na uczestników ma kontakt z psem?

Korzystny kontakt człowieka ze zwierzętami został niejednokrotnie udowodniony w badaniach naukowych. Dla ułatwienia, korzyści płynące z kontaktu z psem możemy podzielić na korzyści emocjonalne, poznawcze, społeczne i zdrowotne.
Korzyści emocjonalne to radość, którą odczuwa się podczas kontaktu z psem, zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa, która z kolei jest jedną z najbardziej podstawowych potrzeb człowieka. Dodatkowo stwarza poczucie stałości, zapewnia niezbędny kontakt emocjonalny i pomoc w radzeniu sobie z trudnymi emocjami jak żal czy smutek.

Korzyści poznawcze wiążą się ze zmianami w sposobie postrzegania świata. Pies sprawia, że bardziej optymistycznie postrzega się otaczający świat. Osoby przebywające w towarzystwie psa cechuje lepsza samoocena i zmniejszone jest ryzyko zachorowania na depresję, a u osób nieuleczalnie chorych zmniejsza natężenie objawów depresyjnych.
Korzyści społeczne dotyczą otwartości na innych ludzi, nauki empatii czy tolerancji, wyrozumiałości i większej chęci pomocy innym. Zaobserwowano też, że osoba w towarzystwie pa ma więcej szans na stworzenie interakcji społecznych, co ma bardzo duże znaczenie w przypadku osób niepełnosprawnych.

Korzyści zdrowotne polegają przede wszystkim na redukcji stresu. Obserwacja i głaskanie psa stymulują układ dokrewny i wspomagają wydzielanie w organizmie substancji, które łagodzą ból i poprawiają samopoczucie. Głaskanie psa spowalnia bicie serca i obniża ciśnienie krwi, co ma pozytywny wpływ na układ nerwowy (pod warunkiem, że pacjent te czynności wykonuje z przyjemnością). Dodatkowo, ogranicza to wydzielanie tzw. hormonów stresu oraz wspiera działanie układu odpornościowego. Co więcej, kontakt ze zwierzętami sprawia, że pacjenci są spokojniejsi, bardziej rozluźnieni i zrelaksowani. Co ma kluczowe znaczenie, psy akceptują ludzi bez względu na ich niepełnosprawność czy choroby, potrafią z nimi nawiązać pozytywne relacje. Dodatkowo, z badań wynika, ze osoby, które wykonywali różne zadania w obecności zwierząt, wykazywali niższe ciśnienie krwi i mniejsza ilość uderzeń serca na minutę.

Cele terapeutyczne wykorzystywane w kynoterapii mogą dotyczyć rozwijania umiejętności społecznych, stymulowania rozwoju umysłowego, poprawy rozwoju zdolności werbalnych, poprawy funkcjonowania emocjonalnego, nawiązania więzi ze światem. Co więcej, ma wpływ na zwiększenie możliwości lokomocyjnych, zwiększenia motywacji do wykonywania ćwiczeń rehabilitacyjnych, eliminowania lęków (również przed psami) czy integrowanie środowiska – grupy, w której przebywają uczestnicy zajęć.

Korzyści wynikające z zajęć z dogoterapii to przede wszystkim wzrost akceptacji, otwarcie na świat, wzrost zaufania, rozwijanie empatii, pobudzenie umysłowe, socjalizacja, kontakt fizyczny, wzrost opiekuńczości, korzyści fizjologiczne czy korzyści edukacyjno-wychowawcze.

W przypadku interakcji dzieci ze zwierzętami przyczynia się do kształtowania wyobraźni, kształtowania różnych reform zabawy, empatii, rozwoju poczucia własnego ja, rozwoju społecznego, szybszego powrotu do zdrowia, łatwiejszego radzenia sobie z trudnymi emocjami czy żałobą, wyższej samooceny i poprawy ogólnego samopoczucia.

Zajęcia z psem mają również pozytywny wpływ na naukę u dzieci. Na czym polega taka nauka z psem? Przede wszystkim kojarzona jest z zabawą, czyli czymś przyjemnym, a nie kolejnym zadaniem, które trzeba wykonać. Pies przyczynia się do wzrostu zdolności uczenia się, zwiększa wiarę w swoje możliwości. Dodatkowo w każdym momencie pies zachowuje się autentycznie, nie sprawia pozorów, niczego nie ukrywa i nie udaje kogoś innego. Dziecko nie będzie odczuwały leku przed wykonaniem jakiegoś polecenia przy psie, np. Wytłumaczenia mu znaczenia jakiegoś słowa, ponieważ nie odczuwa lęku przed negatywną oceną lub wyśmianiem.

Dogoterapia ma również zastosowanie u dzieci z trudnościami w nauce. Dzieci wykazujące problemy z czytaniem są w trudniejszej sytuacji niż dzieci, którym przychodzi to z łatwością. Jedna z takich metod jest czytanie psu, który jest cierpliwym słuchaczem, nie ocenia i nie wyśmiewa. Obecność psa, który jest tolerancyjny zapewnia poczucie bezpieczeństwa dziecku. Czytanie psu przy całkowitej akceptacji sposobu, w jaki dziecko to robi, polepsza funkcjonowanie emocjonalne, ponieważ dziecko w towarzystwie psa, wykonując trudne dla niego zadanie, jakim jest czytanie, zapomina o strachu i swoich ograniczeniach.

Podsumowanie

Dogoterapia w Polsce i na świecie zyskuje coraz więcej zwolenników w pracy zarówno z dziećmi, jak i z osobami dorosłymi. Podobnie jak inne formy animaloterapii, zajęcia z udziałem psa mogą w znaczny sposób wspomagać edukację, leczenie, rehabilitację i mieć pozytywny wpływ na samopoczucie psychiczne i poprawę nastroju. Dogoterapia może być prowadzona niezależnie od innych, podstawowych metod leczenia czy terapii, mając pozytywny wpływ na pacjentów.

Warunkiem skuteczności takich zajęć jest odpowiednio wykształcony dogoterapeuta, który jest przewodnikiem i trenerem dla psa, dbającym o jego dobrostan w trakcie zajęć. Wówczas pies chętnie włącza się w integrację z uczestnikami zajęć, traktując to jako zabawę i z chęcią pracując ze swoim przewodnikiem. Z kolei spontaniczność psa pozwala uczestnikom zajęć na nawiązanie z nim relacji, dzięki czemu pies staje się motywatorem w trakcie usprawniania procesu edukacji, rehabilitacji czy leczenia osób niezależnie od ich wieku.