Leczenie niepłodności u kotów [lek wet Krystyna Skiersinis]

Zidentyfikowanie przyczyn niepłodności u kotów jest jeszcze bardziej skomplikowane, niż u psów. Cline i wsp. odnotowali, że na 33 niepłodne kotki o prawidłowym przebiegu cyklu jajnikowego, aż u 20 żadne badania nie wskazały na określoną przyczynę niepłodności. Ponadto ogromna różnorodność czynników etiologicznych, specyfika cyklu rujowego kotek, trudności diagnostyczne, a także swoisty behawior koci sprawiają, że rozpoznanie przyczyn niepłodności, warunkujące wprowadzenie odpowiedniej terapii jest niebywale trudne. Niestety, często nie udaje się uzyskać odpowiedzi na pytanie: “Dlaczego kotka nie zachodzi w ciążę?”

Jak rozpoznać niepłodność u kota?

Podstawowym objawem niepłodności u kotów jest brak miotu po wielokrotnych próbach krycia. Motywami konsultacji w gabinecie weterynaryjnym są najczęściej:

• Niemożność poczęcia,
• kłopoty z kryciem,
• niechęć do krycia, 
• nieprawidłowo przebiegające cykle jajnikowego u kotki,
• wielokrotne bezskuteczne próby krycia, 
• utrata ciąży,
• wypływ z dróg rodnych u kotki.

W przypadku wystąpienia tego typu zaburzeń u kotów stosuje się następujące metody diagnostyczne:

• Opis zwierzęcia
• Pełny wywiad
• Badanie kliniczne 
• Badania dodatkowe:
  • badanie ultrasonograficzne,
  • badania laboratoryjne: m. in. badania hormonalne, mikrobiologiczne, cytologiczne, serologiczne, genetyczne, ocena nasienia,
  • badanie endoskopowe.

Opis zwierzęcia

Rasa

Istnieją pewne predyspozycje rasowe, które mogą wpływać na przebieg cyklu rujowego, wiek dojrzewania, czy zwiększoną tendencję do wystąpienia zaburzeń, np.:

• Ruja u kotek perskich może pojawić się z opóźnieniem, a okresy rujowe u tej rasy mogą być ograniczone do 1-2  w roku. U kocurów z kolei obserwowane jest obniżone libido oraz wnętrostwo;
• Rasy długowłose są bardziej wrażliwe na długość dnia świetlnego niż rasy krótkowłose;
• U kotów syjamskich i orientalnych istnieje większa tendencja do skracania interwałów między kolejnymi cyklami bezowulacyjnymi, co może być odebrane przez właściciela jako nimfomania.
• Współczynnik płodności oraz liczba kociąt w miocie mogą być w dużej mierze uzależnione od rasy.

Umaszczenie

Kocury szylkretowe i calico są bezpłodne. 

Wiek

Częstotliwość pojawiania się nieprawidłowości układu rozrodczego wzrasta wraz z wiekiem zwierzęcia.

Waga

• Zbyt niska masa ciała u kotki może uniemożliwić pojawienie się pierwszej rui.
• Silne niedożywienie u kocurów może negatywnie wpłynąć na libido oraz jakość nasienia.
• Nadwaga lub otyłość mogą być główną przyczyną niepowodzenia krycia.

Wywiad

Wywiad powinien dostarczyć informacji nie tylko dotyczących samego układu płciowego, ale także uwzględniać wszelkie dane na temat stanu ogólnego zwierzęcia. Należy wykluczyć jakiekolwiek czynniki związane z innymi chorobami, które mogą prowadzić do zaburzeń płodności (np. choroby nerek, wątroby, układu kostnego, oddechowego i in.).

Informacje z wywiadu, mające istotne znaczenie w rozpoznawaniu przyczyn niepłodności u kotów:

• Pochodzenie zwierzęcia i okres jego posiadania (zdarzają się epizody wczesnej kastracji kotek w celu uniemożliwienia dalszej hodowli).
• Sposób utrzymywania zwierzęcia (kotka wychodząca? przebywająca wyłącznie w domu? Obecność innych kotów?)
  • Kotki nie mające kontaktu z innymi kotkami mogą być predysponowane do wystąpienia owulacji spontanicznej lub do opóźnienia dojrzewania.
  • Niskie natężenie światła lub zbyt krótki czas trwania mogą wydłużyć okres anestrus u kotek.
• Jak wyglądały wcześniejsze cykle rujowe? W jakich odstępach się pojawiały? Jak długo trwały? Czy widoczne były objawy rujowe?
  • Występowanie rui co 1-2 miesiące może świadczyć o nawykowej spontanicznej owulacji.
• Czy kotka była dopuszczona do płodnego kocura we właściwym okresie cyklu rujowego?
  • Czy krycia były dozorowane przez właścicieli?
  • Czy doszło do skutecznego krycia? Czy kotka pokazywała charakterystyczne objawy po kopulacji? Jakie? (wokalizacja, przetaczanie się, wylizywanie okolicy sromu, przejściowa niechęć w stosunku do kocura?)
  • W którym dniu rujki kotka była kryta? Ile razy w ciągu dnia? Ile było kryć?
  • Czy zaobserwowano jakiekolwiek problemy związane z kryciem? (agresja jednego lub obu partnerów, problemy z kopulacją, niechęć do krycia). Wywiad dotyczący organizacji krycia jest niezmiernie ważny ustalaniu przyczyn niepowodzenia aktu krycia.
  • Czy kocur krył już wcześniej? Z jakim skutkiem? Czy zaobserwowano jakiekolwiek problemy podczas krycia? Kiedy się one pojawiły?
    • Jeśli od dojrzałego płciowo kocura, kryjącego płodne samice, nie uzyskano ani jednego miotu, wysoce prawdopodobna jest niepłodność pierwotna (zaburzenia różnicowania płci, wady wrodzone i rozwojowe).
    • Jeśli u kocura, który wcześniej skutecznie krył samice, nastąpiło stopniowe pogarszanie płodności, możliwe są zmiany o charakterze przewlekłym i postępującym.
    • Jeśli kocur w ogóle nie wykazuje zainteresowania kryciem samicy w rui, może to oznaczać niskie libido lub jego brak.
    • Gdy kocur próbuje kryć, ale ma z tym trudności, przyczynami mogą być problemy fizyczne z odbyciem kopulacji.
  • Czy potwierdzono ciążę? 
  • Czy zwierzę było ciężarne i czy rodziło w przeszłości? Jeśli tak, to kiedy ostatni raz?
    • Jak rozwiązano ciążę? (poród naturalny czy cesarskie cięcie?)
    • Czy obecne były problemy okołoporodowe? Jeśli tak, to jakie?
    • Jaka była liczebność miotu? Jak duży odsetek mioty przeżył po odsadzeniu?
    • W jakim czasie po porodzie nastąpiła kolejna ruja?
• Wcześniej przebyte choroby? Jak przeprowadzono terapię?
• Czy obecnie u zwierzęcia nie występują zakażenia wirusowe lub inwazje pierwotniacze?
• Czy obecnie u zwierzęcia występują jakiekolwiek objawy dotyczące układu rozrodczego? (intensywne wylizywanie okolicy narządu płciowego, obrzęk sromu, obrzęk gruczołu mlekowego, wypływ z dróg rodnych?)
• Jakie są relacje zwierzęcia z innymi kotami? (dominacja? Uległość?) Czy w ostatnim czasie zmieniło się zachowanie kota? (nadczynność tarczycy?)
• Czy zwierzę przyjmuje lub przyjmowało w przeszłości jakieś leki? Jeśli tak, to jakie? Jak długo? W jakich dawkach?
• Czy podawane były kiedykolwiek środki antykoncepcyjne? Kiedy?
  • Wcześniejsze leczenie gestagenami może negatywnie wpłynąć na płodność i predysponować do patologii macicy u kotek.
• Należy także uzyskać dane dotyczące zabiegów profilaktycznych takich, jak szczepienia czy stosowane środki przeciwpasożytnicze.

Badanie kliniczne

W pierwszej kolejności przeprowadzane jest badanie ogólne według przyjętych zasad. Zwraca się w nim szczególną uwagę na stan ogólny zwierzęcia, odżywienie, wygląd okrywy włosowej, a także stan dziąseł i zębów. Dokładne osłuchiwanie klatki piersiowej oraz omacywanie jamy brzusznej, a także pomiar temperatury może nasunąć podejrzenie choroby ogólnoustrojowej. Badanie ortopedyczne jest istotne zwłaszcza w przypadku kocurów – jakiekolwiek schorzenia układu ruchu przebiegające z bolesnością mogą uniemożliwić kopulację. 

Po badaniu ogólnym przeprowadza się wnikliwe badanie narządu płciowego.

• Badanie sromu i okolicy sromu u kotek:
  • U kotki w okresie rui nie występuje obrzęk ani przekrwienie zewnętrznych narządów rozrodczych. Nie dochodzi też do rozluźnienia w obrębie przedsionka pochwy, dlatego też badanie waginoskopowe możliwe jest tylko u pacjentki zsedowanej.
  • Wypływ z dróg rodnych u kotek występuje bardzo rzadko. Typowa dla suk wydzielina pojawiająca się okresie cieczki, u tego gatunku nie występuje. Przyczynami pojawienia się wypływu mogą być:
    • U kotek przed osiągnięciem dojrzałości płciowej: zapalenie pochwy, urazy lub nowotwory układu moczowo-płciowego, pourazowe nietrzymanie moczu;
    • U kotek po osiągnięciu dojrzałości płciowej (nie krytych): zapalenie pochwy, choroby macicy (w tym ropomacicze), urazy lub nowotwory układu moczowo-płciowego, pourazowe nietrzymanie moczu;
    • U kotek ciężarnych: normalny wypływ płynu łożyskowego, poronienia, lochia, zapalenie macicy, urazy lub nowotwory układu moczowo-płciowego, pourazowe nietrzymanie moczu;
    • U kotek po usunięciu jajników: zapalenie pochwy, infekcje kikuta macicy, urazy lub układu moczowo-płciowego, pourazowe nietrzymanie moczu.
    • Ze względu na fakt, iż zapalenie pochwy, nowotwory czy urazy w obrębie układu moczowo-płciowego, a także nietrzymanie moczu u kotek występują niezmiernie rzadko, przy pojawieniu się wypływu z pochwy należy wziąć pod uwagę zapalenie macicy lub ropomacicze (jeśli wykluczy się ciążę i obecność fizjologicznych w tym okresie płynów).
• Badanie moszny i jąder u kocura:
  • Omacywanie jąder w celu określenia ich symetrii, wielkości, konsystencji, przesuwalności oraz ewentualnej bolesności.
    • Jeśli jedno lub oba jądra nie są wyczuwalne w mosznie, oznacza to wnętrostwo lub wcześniejszą kastrację chirurgiczną. U kocurów jądra są obecne w mosznie już przy urodzeniu, jednak możliwe jest ich “wędrowanie” z – i do kanału pachwinowego jeszcze przez kilka miesięcy. Jądra zwykle są obecne na stałe w worku mosznowym w wieku 12-14 tygodni, a najpóźniej w wieku 6 miesięcy.
    • U dojrzałego płciowo kocura średnica jądra ma około 10 mm, ale istnieją istotne różnice rasowe. Z tego względu wielkość jąder ocenia się w stosunku do najądrzy.
    • Konsystencja jąder powinna być jędrna – twarda może świadczyć o zwłóknieniu, a wiotka – o zaniku jąder.
  • Badanie napletka i prącia u kocura:
    • Napletek powinien całkowicie okrywać prącie. U kota napletek ma otwór o grubych krawędziach, jest skierowany doogonowo i znajduje się pod moszną. Zwraca się szczególną uwagę na wielkość otworu, obecność wydzieliny i wygląd błony śluzowej. Otwór napletkowy powinien być wystarczająco duży, aby umożliwić wysunięcie penisa. Błona śluzowa powinna być jasnoróżowa, błyszcząca i gładka. U ras długowłosych sprawdza się, czy nie doszło do ewentualnego okręcenia się włosów wokół podstawy napletka oraz prącia.
    • Penis u kota znajduje się pod moszną i jest skierowany do tyłu. Na doczaszkowych 2/3 prącia (u kocurów niekastrowanych) znajduje się 100-200 zrogowaciałych kolców, skierowanych w stronę podstawy penisa. Uważa się, że odgrywają one ważną rolę w indukowaniu przedowulacyjnego piku LH podczas kopulacji. Kastracja powoduje ich cofanie się w ciągu 5-6 tygodni.
• Jakiekolwiek anomalie dotyczące budowy zewnętrznych narządów płciowych, mogą wskazywać na wady rozwojowe i zaburzenia różnicowania płci (zarówno u kocurów, jak i u kotek).
• Oglądanie i omacywanie jamy brzusznej u kotek:
  • Prawidłowa macica niebędąca w ciąży nie jest wyczuwalna w badaniu palpacyjnym. Palpacja jest często możliwa,  gdy z przyczyn fizjologicznych (ciąża) lub patologicznych (guzy nowotworowe, ropomacicze) dojdzie do jej powiększenia jej obwodu.
    • Od 6.-7. tygodnia ciąży zwiększa się objętość brzucha – przyjmuje on gruszkowaty kształt i opuszcza się do dołu.
    • Pomiędzy 17. a 30. dniem po pokryciu można rozpoznać ciążę przez omacywanie jamy brzusznej.
  • Jeśli podejrzewana jest wcześniejsza sterylizacja kotki, należy sprawdzić, czy nie występują blizny pozabiegowe. 
• Oglądanie i omacywanie gruczołu mlekowego. Zwraca się uwagę na rozmiary gruczołu, obecność guzów lub guzków, ciepłotę skóry, ewentualną bolesność i występowanie wydzieliny. Gruczoł mlekowy ulega powiększeniu w drugiej połowie ciąży, a także podczas ciąży rzekomej.
  • Zapalenie gruczołu mlekowego (mastitis) w formie ostrej występuje w okresie laktacji lub przy ciąży rzekomej. Gruczoły mlekowe są powiększone, bolesne, gorące,a skóra nad nimi jest zaczerwieniona lub sina. Może temu towarzyszyć gorączka, brak apetytu, wymioty, biegunka.
  • Postać przewlekła mastitis występuje u starszych kotek i objawia się zgrubieniami w gruczole mlekowym.

Badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej

• U kotek badanie USG wykonywane jest w celu:
  • potwierdzenia obecności jajników, i macicy,
  • monitorowania przebiegu ciąży,
  • wizualizacji jajników z oceną pęcherzyków/ciałek żółtych,
  • identyfikacji nieprawidłowości (aplazja, nowotwory, torbiele, patologie macicy).
• U kocurów usg jąder i najądrzy może ujawnić niewyczuwalne palpacyjnie nowotwory, ropnie lub zmiany torbielowate.
• Pod kontrolą usg można wykonać biopsję aspiracyjną cienkoigłową.
• Wziernikowanie pochwy u kotek nie jest przeprowadzane rutynowo, ze względu na trudności w jego przeprowadzeniu (wąskość pochwy, odruchy obronne kotki, a także możliwość wywołania owulacji).
• Badanie cytologiczne wymazów pochwowych pozwala na ocenę stopnia estrogenizacji narządu płciowego. 

• W okresie rui dominują kwasochłonne komórki powierzchowne (70% komórek nabłonkowych, z czego około 20% stanowią zrogowaciałe, bezjądrzaste komórki)
• W pozostałych okresach cyklu jajnikowego obraz cytologiczny jest podobny – występują komórki zarówno z głębszych, jak i z powierzchownych warstw nabłonka, a udział komórek kwasochłonnych wynosi ok. 30%.

Stwierdzenie wzrostu odsetka komórek powierzchownych nabłonka pochwy wskazuje na postępującą fazę pęcherzykową cyklu rujowego.

Badania laboratoryjne

• Badanie morfologiczne i biochemiczne surowicy wraz z oceną hormonów tarczycowych. Jest ono wykorzystywane do oceny ogólnego stanu zdrowia zwierzęcia oraz ujawnienia ewentualnych chorób narządowych.
• Badanie moczu – w celu oceny funkcjonowania nerek oraz dróg moczowych.
• Badanie serologiczne w kierunku FeLV, FIV i FIP.
• Pomiar stężenia hormonów we krwi.
• Hormon folikulotropowy (FSH) i luteotropowy (LH) 
  • Wysokie stężenie hormonów przysadkowych świadczy o braku jajników, ich aplazji lub nieczynności. W przypadku, gdy hormony steroidowe w jajnikach nie są produkowane, dochodzi do znacznego wzrostu FSH  i LH na skutek braku zahamowania podwzgórza i przysadki mózgowej przez hormony jajnikowe.
  • Hormony te oznaczane są w przypadku podejrzenia wcześniejszego usunięcia jajników, aplazji jajnika lub niedoczynności.
  • Badanie hormonów przysadkowych w Polsce jest nadal mocno ograniczone.
• Progesteron. Za podstawowe stężenie progesteronu uznaje się wartość 1,5 ng/ml.
  • Badanie to wykonywane jest przy podejrzeniu:
    • obecności torbieli luteinowych (badanie po 45 dniach od zakończenia rui),
    •  nowotworów hormonalnie czynnych,
    • nawykowej spontanicznej owulacji (badanie 1-3 tygodni po zakończeniu rui).
• Estrogeny.
  • Oznaczenie poziomu estrogenów we krwi wykonuje się w celu wykrycia cichej rui. Badanie należy wykonywać okresowo, tj. 1-2 razy w tygodniu.
• Testosteron. Poziomy krążącego testosteronu mogą się znacznie różnić (nawet u zdrowego osobnika), w zależności na przykład od pory dnia. Wysoki poziom testosteronu (1-3 ng/ml) potwierdza prawidłową czynność jąder, jednak uzyskanie wyniku niskiego wcale jej nie wyklucza. Dlatego też wykonuje się test odpowiedzi na hormon uwalniający gonadotropiny (GnRH w dawce 25 μg i.m.) lub test odpowiedzi na ludzką gonadotropinę kosmówkową (hCG w dawce 250 IU  i.m.). W tych badaniach podawany jest hormon stymulujący uwalnianie testosteronu, którego poziom jest oceniany od jednej do czterech godzin po iniekcji. Wynik dodatni to 3-10 krotny wzrost stężenia testosteronu we krwi po stymulacji.
  • Widocznym „markerem” prawidłowego stężenia progesteronu u kocura jest obecność zrogowaciałych kolców na prąciu, które pojawiają się właśnie pod wpływem testosteronu. Przy niskich stężeniach tego hormonu kolce zanikają (jak to ma miejsce np. po kastracji).
• Hormon antymüllerowski (ang. Anti-Müllerian Hormone – AMH, Müllerian inhibitory Hormone – MIH, Müllerian Inhibitory Substance) – jest hormonem wydzielanym przez jądra płodu, powodującym zanik przewód przyśródnerczowych (Müllera) u osobników męskich. Przewody te u osobników żeńskich rozwijają się w jajowody, macicę i przednią część pochwy. U dorosłych samic źródłem AMH są czynne jajniki. U kotek może być on wskaźnikiem obecności gonad (np. przy podejrzeniu zespołu pozostałości jajnika po ovariectomii/ovariohisterectomii, a w przypadku niepłodności przy podejrzeniu wcześniejszej kastracji).
• Próba stymulacji aktywności jajników.

W przypadku podejrzenia braku jajników lub ich nieczynności, można podjąć próbę stymulacji gonad. Do tego celu stosowane są hormony przysadkowe (FSH 2 mg/kota/dzień) lub podwzgórzowe (GnRH). Jeśli obecna jest czynna tkanka jajnikowa, objawy rujowej pojawią się ciągu kilku dni.

• Laparotomia diagnostyczna. Laparotomię zwiadowczą przeprowadza się w sytuacjach wątpliwych – gdy wcześniejsze testy nie rozstrzygnęły istotnych kwestii, jak np. obecność wewnętrznych narządów płciowych czy ich nieprawidłowości. Zdarza się tak zwłaszcza w przypadkach zaburzeń różnicowania płci czy aplazji jajników.
• Analiza kariotypu. Wykonywana jest w sytuacji, gdy istnieją wątpliwości co do prawidłowego zróżnicowania płci u zwierzęcia.
• Ocena nasienia. Podczas oceny nasienia bierze się pod uwagę następujące parametry:
  • Objętość: bardzo niewielka (kilkanaście mikrolitrów)
  • Całkowita liczba plemników w ejakulacie: 40 – 50 milionów
  • % plemników o ruchu prawidłowym: >60 %
  • żywotność plemników: >70%
  • % plemników o prawidłowej budowie  morfologicznej: > 60%
    • teratozoospermia: < 40%
• Teratozoospermia jest powszechnym zjawiskiem u kotowatych. U kotów występują dwa różne typy teratozoospermii:
  • Teratozoospermia trwała. 
    • Jest stałą cechą konkretnego kocura, który konsekwentnie wytwarza plemniki zmienione morfologicznie. Podczas spermatogenezy plemniki tworzone są w myśl zasady „ilość, a nie jakość”.
    • Związana jest ze zmniejszoną heterozygotycznością. Spotykana jest u wysoce wsobnych  rzadkich dzikich kotowatych (np. pantery florydzkie, lamparty mgliste i gepardy). W warunkach eksperymentalnych teratozoospermię trwałą można uzyskać poprzez hodowlę kazirodczą.
  • Teratozoospermia przejściowa („losowa”) bywa przejściowym pogorszeniem jakości nasienia u kocurów, które wykazują prawidłowe ilościowe parametry nasienia. Potencjalnymi czynnikami etiologicznymi tej nieprawidłowości mogą być: zaburzenia równowagi hormonalnej  w jądrach, dieta i stres, wiek i pora roku.

Rozpoznanie różnicowe niepłodności u kotów

Brak rui

Pierwotny anestrus

Pierwotny anestrus bierze się pod uwagę w diagnostyce różnicowej, jeśli spełnione są następujące warunki:

• kotka ukończyła 24 miesiące,
• w ciągu ostatnich kilku miesięcy była utrzymywana z kotkami prawidłowo przechodzącymi cykle jajnikowe,
• była wystawiona na odpowiedni warunki świetlne (14 godzin światła: 10 godzin ciemności przez kilka miesięcy).

W rozpoznawaniu wrodzonego anestrus należy wziąć pod uwagę wiek kotki oraz wykluczyć wszystkie inne możliwe przyczyny:

• Brak jajników (z powodu wcześniejszego usunięcia jajników lub jajników i macicy) może być pierwotną przyczyną niepłodności u kotek. Często jest to trudne do udowodnienia, ponieważ jajniki są trudne do uwidocznienia za pomocą ultrasonografii. 
• Oznaczenie kariotypu przeprowadza się w celu określenia, czy przyczyną braku rui są defekty chromosomalne. Zaburzenia w różnicowaniu płci bierze się pod uwagę zawsze u kotek z opóźnionym dojrzewaniem (>2 roku życia), jednak szczególnie, jeśli podczas badania klinicznego stwierdzono nieprawidłowe ukształtowanie zewnętrznych narządów płciowych.
• Oznaczenie poziomu hormonów tarczycowych.
• Oznaczeniu stężenia gonadotropin w surowicy krwi (opcjonalnie). 
  • Przy podejrzeniu braku jajników u kotki z opóźnionym dojrzewaniem pomocne może być oznaczenie hormonu luteinizującego (LH) i/lub hormonu antymüllerowskiego (AMH) – ten ostatni bywa oznaczany jako wskaźnik płodności u kobiet. Oznaczenie AMH może pomóc w rozpoznaniu braku jajników u kotki z opóźnionym dojrzewaniem.
• Jeśli wyniki są prawidłowe, podejmuje się próbę wywołania rui (FSH w dawce 2 mg domięśniowo dziennie), a skuteczność leczenia monitorowana jest za pomocą codziennego badania cytologicznego wymazów z pochwy.

Przy braku efektu leczenia wykonuje się laparotomię diagnostyczną w celu oceny stanu jajników i macicy oraz wykonania biopsji.

Zawsze szczegółowe badania powinny być poprzedzone badaniem stanu ogólnego kotki, badaniem krwi oraz badaniem moczu.

Wtórny anestrus

Rozpoznanie opiera się na wywiadzie, badaniu fizykalnym, badaniu morfologicznym i biochemicznym surowicy, ultrasonografii i laparotomii.

• Cicha ruja.
  • Badanie cytologiczne wymazu pochwowego (co tydzień w sezonie rozrodczym) oraz oznaczenia estradiolu pomogą ustalić, czy kotka rzeczywiście przebywa w fazie anestrus, czy też przechodzi cykl, ale bez klinicznie jawnej rui. Przy cichej rui w rozmazie obecne będą zrogowaciałe komórki powierzchowne.
  • Oznaczenie poziomu progesteronu oraz ultrasonografia jajników i macicy. Badania te są niezbędne, jeśli rozważa się indukcję rui u kotki. Próbę wywołania rui podejmuje się tylko w potwierdzonej fazie anestrus, z podstawowym poziomem progesteronu we krwi oraz nieaktywnymi jajnikami w badaniu usg.
• Torbiele jajników wydzielające progesteron lub hormonalnie aktywne guzy jajników nie są zbyt częste u kotek. Rozpoznanie opiera się na wyższym (niż podstawowe) stężeniu progesteronu (> 1,0 ng/ml) w surowicy u kotek nieciężarnych, które utrzymuje się przez kilka tygodni.
• Przedwczesne osłabienie czynności jajników u kotek jest trudne do zdiagnozowania. Bierze się je pod uwagę, jeśli badania nie wskazują na żadną nieprawidłowość w funkcjonowaniu narządu płciowego.
• Jeśli wszystkie te przyczyny zostaną wykluczone, podejmuje się próbę indukcji rui. 
•  Przypadku braku efektu przeprowadzana jest laparotomia zwiadowcza z ewentualną biopsją jajników i macicy.

Przedłużająca się ruja

Ciągłe objawy estrogenizacji

• Dokładny wywiad dotyczący zachowań godowych kotki.
• W celu potwierdzenia występowania ciągłej estrogenizacji wykonuje się badanie cytologiczne wymazów pochwowych i/lub badanie stężenia estrogenów we krwi co 2-3 dni przez 3-4 tygodnie.
  • Potwierdzenie estrogenizacji: stała obecność zrogowaciałych komórek powierzchownych nabłonka pochwowego w wymazach pochwowych oraz stale wysokie stężenie estrogenów we krwi (powyżej 20 pg/ml). 
• Omacywanie jamy brzusznej – nierzadko torbiele lub guzy jajnika mogą zostać wykryte w badaniu palpacyjnym przez powłoki brzuszne.
• Torbielom jajnikowym oraz nowotworom jajnika mogą towarzyszyć zmiany skórne (np. symetryczne wyłysienia).
• Badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej.
  • Duże torbiele w obrazie usg cechują się obecnością aechogennych obszarów (płynu), poprzedzielanych echogennymi przegrodami.
  • Diagnozę torbieli pęcherzykowych stosunkowo  łatwo postawić za pomocą usg, gdy średnica „pęcherzyków” przekracza 4,0 mm lub jeśli nie zanikają  one w momencie atrezji innych okolicznych pęcherzyków.
  • Nowotwory jajnika widoczne są zwykle jako nieregularne twory o zróżnicowane echogenności, zwykle pojedyncze, znajdujące się w okolicy zanerkowej. Możliwa jest obecność płynu w jamie brzusznej.
  • Ostateczne rozpoznanie obecności torbieli pęcherzykowych lub guzów jajnika możliwe jest w oparciu o wyniki badania histologicznego usuniętego jajnika. Powierzchnia ścian cyst jest zwykle połyskująca, a płyn obecny w ich wnętrzu jest barwy słomkowożółtej, o wysokim stężeniu estrogenów (notowano wartości nawet do 6000 pg/ml).
• W przypadku podejrzenia zmian nowotworowych pomocne jest  badanie rentgenowskie klatki piersiowej, pozwalające na stwierdzenie obecności przerzutów.

Przedłużona ruja z powodu nakładania się fal pęcherzykowych

Jeśli u kotki dochodzi do nakładania się fal pęcherzykowych, wielokrotne obserwacje ultrasonograficzne jajników umożliwiają ich monitorowanie. Na podstawie przebiegu fal pęcherzykowych można kojarzyć kotkę w odpowiednim czasie. Ciąża może normalnie wystąpić w takich warunkach.

Niepowodzenie kopulacji

Jeśli u kotki występuje prawidłowy cykl jajnikowy, kolejnym krokiem jest ustalenie, czy doszło do skutecznej kopulacji partnerów (zdeponowania plemników w drogach rodnych samicy i wywołania owulacji).

Jak już wiadomo, nieproduktywne krycie może być spowodowane wieloma czynnikami, leżącymi zarówno po stronie samicy, jak i samca. Jeśli więc istnieją jakiekolwiek wątpliwości do prawidłowego przebiegu kopulacji, badaniu należy poddać zarówno kotkę, jak i kocura.

Zaburzenia aktu krycia

Czy doszło do kopulacji?

• Metody potwierdzające kopulację u kotów:
  • Obserwacja zachowania samicy po kopulacji jest niezmiernie ważna. Charakterystyczne objawy pokopulacyjne u kotki to: wokalizacja, turlanie się, wylizywanie okolicy sromu oraz przejściowa niechęć w stosunku do kocura. Ten specyficzny behawior u kotki stwierdzany jest prawie zawsze, stanowi więc on dobry wskaźnik przebytej kopulacji. 
  • Badanie cytologiczne wymazów pochwowych w celu potwierdzenia obecności plemników. Jest ono wiarygodne tylko wtedy, gdy materiał do badań pobierany jest do 24 godzin po prawdopodobnym kryciu. Ponieważ środowisko pochwy nie sprzyja przeżywalności plemników, ich wykrycie już po kilku-kilkunastu godzinach może okazać się niemożliwe. Tak więc brak plemników w badaniu wcale nie wyklucza kopulacji, natomiast ich obecność w badaniu cytologicznym zawsze ją potwierdza.
• Jeśli u samca obserwowana jest niechęć do krycia, należy wykonać pobranie i ocenę nasienia. Można to zrobić przez elektroejakulację, cewnikowanie cewki moczowej (w znieczuleniu) lub czasami ręcznie pobierane (tylko u wyszkolonych kotów).
  • Jeśli problemy z kopulacją wynikają ze splątania  włosów wokół napletka lub prącia, lepsza pielęgnacja może rozwiązać te problemy hodowlane.
• Wrodzone zwężenia pochwy u kotek są trudne do zdiagnozowania, a przez to częstotliwość ich występowania może być niedoszacowana. Niewielkie rozmiary pochwy uniemożliwiają badanie palpacyjne oraz utrudniają wykonanie waginoskopii.

Czy doszło do owulacji?

• Pomiar stężenia progesteronu we krwi wykonywany jest w celu potwierdzenia wystąpienia owulacji.
  • Przeprowadza się go po kilku – kilkunastu dniach od zakończenia rui. Ze względu na szybki rozwój ciałka żółtego u kotek, poziom progesteronu zaczyna wzrastać już po 72 – 100 godzinach po owulacji i jest wykrywalny przez 35-45 dni u kotek nieciężarnych. Stężenie progesteronu powinno być wtedy wyższe niż 1,5 ng/ml. Jeśli jest niższe, oznacza to, że nie doszło do owulacji.
  • Dwa tygodnie po owulacji, poziom progesteronu zawsze wynosi > 1,5 ng/ml, a bardzo często osiąga wartości >10 ng/ml.
  • Poziom progesteronu niższy niż 1,5 ng/ml pozwala wyeliminować ciążę, ale oznaczenie poziomu tego hormonu bezpośrednio po kryciu nie jest pomocne w rozpoznawaniu ciąży.
  • Jeśli badanie progesteronu wykonane jest zbyt późno (po upływie 35-40 dni od krycia), jego poziom w surowicy może  być  niższy niż 1,5 ng/ml. W tym okresie dochodzi do regresji ciałek żółtych i oznaczanie stężenia tego hormonu w celu potwierdzenia owulacji może być nieprzydatne.
• Brak owulacji można podejrzewać u kotki w sytuacji, gdy w krótkim czasie po kryciu (1-3 tygodni) pojawią się objawy kolejnej rui.
• Przyczynę niepowodzenia owulacji można zbadać poprzez:
  • staranne zebranie wywiadu odnośnie liczby i czasu obserwowanych kryć w rui,
  • wykonanie waginoskopii u kotki w znieczuleniu ogólnym w celu sprawdzenia nieprawidłowości pochwy,
  • sprawdzenie prącia kocura w celu wykrycia nieprawidłowości.

Niestety, nie zawsze udaje się jednoznacznie potwierdzić lub wykluczyć kopulację.

Niemożność zapłodnienia, implantacji oraz patologią ciąży

Ta grupa przyczyn sprawia największe problemy zarówno w procesie rozpoznawania, jak i późniejszego leczenia. Sama diagnostyka bywa długa, pracochłonna, wymaga niejednokrotnie zastosowania wielu (często kosztownych) metod badawczych, a nierzadko i tak niepłodność ostatecznie zostaje zakwalifikowana jako idiopatyczna, ponieważ nie udaje się zidentyfikować przyczyny.

Patologie macicy

Zapalenie macicy pojawia się po porodzie, gdy poziom progesteronu we krwi jest niski. Ropomacicze rozwija się tylko w przypadku wysokiego stężenia progesteronu we krwi.

• Wysoki poziom progesteronu w fazie lutealnej inicjuje powiększenie i pobudzenie gruczołów macicy, prowadząc do torbielowatego rozrostu gruczołów błony śluzowej macicy (cystic endometrial hyperplasia, CEH). W jamie macicy zaczyna gromadzić się płyn. W normalnych warunkach wydzielina endometrium jest niezbędna do odżywiania embrionów przed implantacją, ale nagromadzony płyn sprzyja rozwojowi bakterii, jeśli dojdzie do zanieczyszczenia macicy. Stosowania progestagenów lub powtarzające się owulacje mogą prowadzić do przewlekłego CEH i gromadzenia się wydzieliny endometrium. Może to być przyczyną powtarzającego się, surowiczo-krwistego wypływu u kotki.
• Rozpoznanie ropomacicza u kotki opiera się na obecności jednego lub więcej objawów:
  • leukocytoza,
  • powiększenie macicy,
  • powiększenie brzucha,
  • obecność ropnej wydzieliny z dróg rodnych,
  • brak apetytu, 
  • gorączka.

Przy podejrzeniu patologii macicy:

• Badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej: 
  • Przy zmianach rozrostowych endometrium widoczne może być pogrubienie ściany macicy i jej zwiększoną echogeniczność. 
  • Przy zmianach zapalnych poza zmianami w ścianie macicy możliwa jest obecność płynu w świetle narządu.
  • U kotów łagodne zapalenie błony śluzowej macicy może być trudne do zdiagnozowania.
• Laparotomia diagnostyczna:
  • Widoczne w badaniu usg zmiany zapalne lub zwyrodnieniowe w macicy należy potwierdzić za pomocą biopsji oraz wymazu z błony śluzowej macicy. Próbki poddaje się następnie dalszym badaniom (badanie  bakteriologiczne, histopatologiczne, a także molekularne próbek – w celu wykrywania antygenów drobnoustrojów za pomocą PCR).
  • Biopsje chirurgiczne macicy w przypadku braku ciąży lub resorpcji zarodków mogą być „złotym standardem” w postępowaniu diagnostycznym, jednak jest to inwazyjna procedura, dlatego hodowcy niechętnie ją akceptują.
  • Podczas zabiegu ocenia się stan jajników, macicy oraz pozostałych narządów jamy brzusznej (pęcherza moczonego, nerek, wątroby, śledziony, przewodu pokarmowego).
• Potencjalnym narzędziem diagnostycznym może być przepłukanie macicy sterylnym roztworem soli fizjologicznej przez szyjkę macicy przy użyciu endoskopu.
• Markery zapalenia macicy, takie jak białko C-reaktywne (CRP), metabolity prostaglandyny 15-ketodihydro-PGF2alpha (PGFM) lub surowiczy amyloid A mogą być obiecującym podejściem w rozpoznawaniu ropomacicza.

Zakaźne przyczyny niepłodności

• Przy podejrzeniu zakaźnych przyczyn niepłodności wykonuje się badanie w kierunku:
  • chorób wirusowych (białaczka, zakaźne zapalenie otrzewnej wywołane przez koronawirusy, panleukopenia, niedobór immunologiczny kotów, zakażenia układu oddechowego na tle herpeswirusowym i kaliciwirusowym),
  • toksoplazmozy,
  • infekcji bakteryjnych. Interpretacja wyników badania bakteriologicznego jest trudna, ponieważ bakterie izolowane w przypadkach zapalenia macicy pod względem jakościowym i ilościowym nie różnią się od flory pochwowej zdrowych kotek.

Zaburzenia endokrynologiczne

Przy podejrzeniu zaburzeń endokrynologicznych można oznaczyć stężenie tyroksyny i trójjodotyroniny

Wady rozwojowe układu rozrodczego

• Przy podejrzeniu wad rozwojowych układu rozrodczego  wykonuje się:
  • Badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej,
  • kontrastowe badania radiograficzne pochwy, szyjki macicy i macicy,
  • laparoskopię/laparotomię.

Niedrożność dróg rodnych

• Przy podejrzeniu niedrożności dróg rodnych:
  • badanie rentgenowskie z kontrastem, 
  • tomografia komputerowa, 
  • ocena drożności przy użyciu barwników organicznych, np. błękitu Evansa bądź histerosalpingografia (rzadko wykonywane badania).

Problemy z nasieniem kota

• Przy podejrzeniu problemów z nasieniem:
  • Badanie kliniczne:
    • nieprawidłowo wykształcone gonady i/lub zewnętrzne narządy płciowe mogą wskazywać na zaburzenia genetyczne lub wady rozwojowe,
    • może ujawnić nabyte choroby układu rozrodczego (uraz, zapalenie, zwyrodnienie).
  • Badanie usg jąder umożliwia wykrycie drobnych zmian, niewidocznych podczas badania klinicznego.
  • Badanie mikrobiologiczne wymazu z napletka lub posiew nasienia wykonywane są w przypadkach podejrzenia stanu zapalnego układu  rozrodczego.
  • Ocena nasienia w celu ustalenia, czy kocur produkuje plemniki, a jeśli tak, to jakiej jakości.
    • Jeśli w próbce nasienia nie stwierdza się obecność plemników, możliwe że:
      • W jądrach nie dochodzi do spermatogenezy (azoospermia prawdziwa).
      • Plemniki są produkowane, ale z jakiś powodów nie dochodzi do ich wydalenia do ejakulatu (azoospermia rzekoma). Możliwe przyczyny to:
        • zablokowanie lub nieprawidłowości  w przewodach wyprowadzających nasienie (niedrożność/aplazja nasieniowodów – przebieg nasieniowodów można uwidocznić w badaniu tomografem komputerowym),
        • ejakulacja wsteczna (można ją potwierdzić za pomocą badania moczu natychmiast po pobraniu nasienia – w moczu obecne są plemniki przy jednoczesnym ich braku w nasieniu),
        • nieskuteczne pobranie nasienia; przy jego podejrzeniu należy powtórzyć badanie po kilku dniach. Czasem konieczna może być zmiana metody pobierania nasienia (elektroejakulacja, cewnikowanie cewki moczowej).
    • W celu odróżnienia azoospermii prawdziwej od rzekomej oznacza się aktywność fosfatazy zasadowej (AP, ALP) w ejakulacie. Jest to enzym produkowany w jadrach i najądrzach. W prawidłowym nasieniu aktywność fosfatazy zasadowej jest wysoka: >20000 UI/l, a nawet 160 000 Ul/l.
      • Jeśli aktywność AP jest niska, oznacza to, że nie doszło do oddania nasienia (azoospermia prawdziwa)
      • Jeśli aktywność AP w badanej próbce jest wysoka oznacza to azoospermię prawdziwą. Jej potwierdzenie możliwe jest na podstawie biopsji jąder (rzadko wykonywana u kocurów).

Wczesna resorpcja płodów lub ronienia

Wczesna resorpcja zarodków lub poronienie mogą być nie zauważone przez właściciela. Kliniczne objawy utraty ciąży u kotki zależą od przyczyny i są bardzo zmienne – od braku objawów, do jawnej choroby ogólnoustrojowej z silnym wyniszczeniem kotki, wraz z obecnością krwistej lub ropnej wydzieliny z pochwy (lub bez niej).

By potwierdzić wczesną resorpcję zarodków należy najpierw sprawdzić, czy wystąpił normalny cykl jajnikowy oraz czy doszło do produktywnej kopulacji, skutkującej owulacją. Ważna jest także wczesna diagnostyka ultrasonograficzna i wcześniejsze potwierdzenie ciąży.

• W przypadku ronienia można wykonać następujące badania:
  • badanie bakteriologiczne i badanie cytologiczne wypływu z dróg rodnych,
  • badanie anatomopatologiczne oraz histopatologiczne poronionych płodów,
  • oznaczenie kariotypu poronionych płodów (jeśli podejrzewane są zaburzenia genetyczne),
  • badanie serologiczne kotki w kierunku chorób wirusowych (FIP, FeLV), toksoplazmozy, a także monitorowanie stanu ogólnego za pomocą badania morfologicznego i biochemicznego surowicy,
  • oznaczenie stężenia progesteronu we krwi u kotki. Przyczyną ronienia może być spadek poziomu progesteronu (w wyniku niedoczynności ciałka żółtego), jednak obniżenie poziomu progesteronu może też wystąpić wtórnie do ronienia (w wyniku luteolizy indukowanej mediatorami zapalenia).

Wcześniejsze problemy z zapłodnieniem, implantacją, utrzymaniem ciąży

• U kotek o słabej płodności konieczne jest wczesne rozpoznanie ciąży oraz jej monitorowanie.
  • Badanie ultrasonograficzne po 10-15 dniach od ostatniego zaobserwowanego krycia, w celu zdiagnozowania ewentualnej śmierci zarodka; ponadto można zaobserwować oczyszczanie macicy. Axner i in. (2008) zaobserwowali, że 4/7 niepłodnych kotek wykazywało płyn w świetle macicy podczas badania usg. Obecność płynu w świetle macicy po kryciu może się wiązać ze zmniejszeniem wskaźnika ciąż.
  • Ultrasonografia dopplerowska umożliwia badanie przepływu krwi w tętnicach matki i płodu. Celem jest wczesne wykrycie potencjalnych anomalii.

Bezpłodność u kota leczenie

Jeśli udało się zidentyfikować przyczynę niepłodności, można rozpocząć leczenie w celu jej usunięcia. W zależności od rozpoznanego czynnika – leczenie może być szybkie i proste (zmiana warunków środowiskowych i żywieniowych) lub niemożliwe do wprowadzenia (nowotwory, zaburzenia rozwojowe).

Jak uniknąć błędów w organizacji krycia?

• Przed okresem rui:
  • Przed rozmnażaniem kotki powinny być zdrowe i w optymalnej kondycji ciała, dlatego też zaleca się poddać je badaniu w celu oceny stanu zdrowia i wykluczeniu występowania problemów zdrowotnych, genetycznych lub reprodukcyjnych.
  • Ponieważ cykliczność u kotek determinowana jest fotoperiodem, warunki oświetlenia powinny być odpowiednie przez kilka miesięcy przed planowanym rozmnażaniem.
  • Lekarz weterynarii zbierze dokładny wywiad dotyczący stanu zdrowia oraz historii hodowlanej, wykona pełne badanie fizykalne, oraz przeprowadzi rutynowe badanie morfologiczne i biochemiczne surowicy oraz badanie moczu (zwłaszcza u kotów powyżej 5 lat).
  • Zaleca się wykonanie badania w kierunku chorób zakaźnych, które mogą przenosić się na kocięta, takich jak wirus białaczki kotów (FeLV) i wirus niedoboru odporności kotów (FIV). 
  • Inne badania, przydatne w okresie przedrujowym to:
    • Badanie stężenia progesteronu: jego poziom musi być podstawowy.
    • Badanie cytologiczne wymazu pochwowego: obraz musi odpowiadać fazie interestrus.
    • Badanie ultrasonograficzne jajników i macicy: jednorodne jajniki, macica normoechogenna
  • Dobrze jest jak najdogłębniej sprawdzić historię hodowlaną kocura.
  • Lekarz weterynarii może udzielić informacji na temat odpowiedniego żywienia i właściwego terminu odrobaczania i szczepień.
  • Ponieważ cykl rujowy u kotek jest kontrolowany przez światło, koty powinny być wystawione na odpowiednią ilość światła przed planowanym kryciem. 
• W trakcie rui:
  • W momencie pojawienia się objawów rui kotki zabierane są domu kocura w celu krycia.
    • Typowe zachowania estralne u kotek to: toczenie się, tarzanie się, ocieranie o przedmioty, ugniatanie tylnymi nogami, odstawianie ogona na bok oraz wielokrotne i głośne miauczenie.
    • Obszar lęgowy powinien być cichy, znajomy dla kocura, pozbawiony bodźców rozpraszających (jak np. inne zwierzęta, domownicy).
    • W pomieszczeniu, w którym odbywa się krycie należy zapewnić odpowiednią ilość  miejsca, w razie gdyby konieczna była ucieczka kocura (przy agresywnej, atakującej samicy).
    • Bardzo istotne jest nadzorowanie krycia przez właściciela, ale w sposób subtelny i cichy. Należy zwrócić szczególną uwagę na ilość i częstotliwość kryć, a także objawy pokopulacyjne u kotki.
    • Nie należy przerywać zalotów, chyba że istnieje obawa o bezpieczeństwo któregokolwiek z kotów.
    • U kotów występuje owulacja prowokowana, dlatego zaleca się wielokrotne krycie, trwające od 2 do 3 dni.
    • Kocury kopulują aż do wyczerpania, ale kotki po kopulacji zwykle przechodzą okres przetaczania się i pielęgnacji i mogą nie pozwalać kocurom na powrót do krycia przez jakiś czas.
  • W celu potwierdzenia owulacji można wykonać badanie cytologiczne wymazu pochwowego oraz badanie usg (dojrzewanie pęcherzyków i owulacja).
• Cztery dni po ostatnim kryciu można wykonać oznaczenie poziomu progesteronu we krwi. Przy prawidłowym kryciu, skutkującym owulacją u kotki stężenie progesteronu powinno być wyższe niż 1,5 ng/ml (+/- 5 ng/ml).

Wczesna diagnostyka ciąży

• Wczesna diagnostyka ciąży:
  • Wczesna diagnostyka ciąży przeprowadzana jest ok. 14-15 dni po ostatnim kryciu.
  • Poziom progesteronu w osoczu przekracza 10 ng/ml.
  • W tym czasie przeprowadza się kontrolne badanie ultrasonograficzne macicy głównie w celu potwierdzenia występowania pęcherzy płodowych, ale także wykluczenia torbielowatego rozrostu endometrium lub ropomacicza.
  • Jeśli objawy rujowe pojawią się przed upływem 18 dni, wskazuje to na brak owulacji. W takiej sytuacji należy przeprowadzić kontrolę płodności samca (ocena nasienia).
• Monitorowanie przebiegu ciąży:
  • Ciąża trwa od 63 do 66 dni (60-72 dni) i może zostać wykryta od 21-30 dnia.
  • Omacywanie jamy brzusznej: pęcherze płodowe są najlepiej wyczuwalne pomiędzy 21. a 25. dniem (ich średnica wynosi wówczas ok. 2,5 cm). Od 35. dnia rozpoznanie ciąży na podstawie badania palpacyjnego jest trudne, natomiast po 58. dniu zarysy płodów stają się wyraźne.
  • Badanie ultrasonograficzne pozwala na wykrycie pęcherzy płodowych już 10. dnia, jednak zalecane jest powtórzenie badania usg w późniejszym czasie w celu oceny żywotności płodów, oszacowania zaawansowania ciąży i wykrycia ewentualnych nieprawidłowości (resorpcje zarodków, stres płodu, śmierć płodu, niektóre wady wrodzone).
  • Badanie rentgenowskie wykonane pod koniec ciąży (powyżej 55 dni po kryciu) mogą pomóc w określeniu liczby kociąt w miocie.
  • Przewidywanie terminu porodu może być trudne. Zwykle występuje od 64 do 66 dni po kryciu. Jednak dokładny moment nie zawsze jest znany, dlatego data krycia nie zawsze pokrywa się z datą poczęcia.
• Po potwierdzeniu ciąży należy zwrócić szczególną uwagę na żywienie. Ciąża i późniejsza laktacja zwiększają wymagania żywieniowe. W ostatnich 3 tygodniach ciąży kotka potrzebuje 25% więcej, a podczas karmienia 2-3 razy więcej pokarmu niż normalnie. Ciężarnej, a potem karmiącej kotce można podawać kompletną i zbilansowaną karmę dla kociąt. Powinno się umożliwić kotce swobodny dostęp do pożywienia lub karmić częstymi porcjami. Nie należy samodzielnie wprowadzać żadnych suplementów diety (takich jak wapń czy witaminy).
• Jeśli dochodzi do resorpcji płodów lub aborcji:
  • Badanie w kierunku chorób zakaźnych (FeLV, FIV, FPV, FHV-1, FCV)
  • Badanie poziomu progesteronu.
  • Badanie poronionych płodów.

Brak rui u kotek

Pierwotny anestrus

• W przypadkach, gdy przyczyną braku rui jest krótki dzień świetlny, zwiększenie długości jego trwania u kotek hodowlanych może zasadniczo wpłynąć na pojawienie się rui. Optymalny fotoperiod to 14 godzin światła dziennie przez co najmniej miesiąc.
  • Schemat zmiany długości dnia świetlnego: najpierw (1. tydzień) – 8-10-godzinny dzień świetlny, później (4-8 tygodni) – 12-14-godzinny.
  • Dzień świetlny można zmieniać za pomocą światła sztucznego (żarówka o mocy 100W).
  • Dzięki takiemu rozkładowi dnia kotka może wykazywać dwa okresy rui każdego miesiąca. Zwykle do wywołania pierwszej fazy rujowej potrzebny jest miesiąc. Należy jednak unikać ciągłego oświetlenia.
• Czasem skorygowanie interakcji społecznych, jak np. umieszczenie kota kocura w pobliżu lub razem z kotkami lub też kontakt z kotkami wykazującymi ruję, może stymulować je wystarczająco, aby wywołać ruję.
• Farmakologiczna indukcja rui. Stosowana po wykluczeniu wad wrodzonych narządu płciowego, nowotworów, chorób narządowych, uprzedniego podania środków blokujących ruję.
  • eCG – jednorazowo i.m. 100-150 IU lub 100 IU i.m. + 50 IU i.m. po dwóch dniach FSH – pFSH 2 mg i.m. raz dziennie przez 5 dni.
    • Podawanie eCG w pojedynczej dawce może być stosowane razem z zabiegami zwiększającymi światło. Wyniki płodności wydają się wtedy znacznie lepsze.
  • FSH 2 mg i.m. raz dziennie przez 5 dni  oraz hCG w dawce 250 IU i.m. w 1. lub 2. dniu rui.
  •  hCG-100-250 UI i.m.  lub 25 µg GnRH 
  • FSH 2 mg i.m. pierwszego dnia, 1 mg 2. i 3. dnia, 0,5 mg 4. i 5. dnia.
  • eCG 100 IU i.m. 1. dnia, 50 IU i.m. 2. i 3. dnia, 25 IU i.m. 6. i 8. dnia.
    • Zalecane dawkowanie zmienia się w zależności od pory roku. Jednak wyniki płodności nie są zbyt dobre (niepowodzenia kojarzeń, zwiększona liczba pęcherzyków nieowulacyjnych).
  • Zaleca się stosowanie FSH, ponieważ eCG zawiera też LH i często dochodzi do przedwczesnej owulacji.
  • Octan desloreliny (Suprelorin) – implant umieszcza się w okolicy pępka. Po zaobserwowaniu objawów rujowych należy usunąć implant. Konieczne jest monitorowanie cyklu za pomocą badania cytologicznego pochwy, ponieważ behawioralne objawy rujowe mogą nie wystąpić.
  • Terapia farmakologiczna braku rui ograniczana jest do przypadków, w których nie wyjaśniono jednoznacznie przyczyny anestrus.

Wtórny anestrus

• Cicha ruja.
  • Ponieważ osłabienie lub brak objawów rujowych dotyczy zwykle kotek uległych, stojących nisko w hierarchii, zaleca się odizolowanie ich od innych, zwłaszcza dominujących osobników.
  • Należy kotce zapewnić długi, 14-godzinny dzień świetlny.
  • Ważna jest również modyfikacja otoczenia –  nagły stres, transport, zmiana warunków otoczenia mogą przerwać objawy rujowe u kotki. Należy więc jej zapewnić jak najbardziej komfortowe warunki z możliwie jak najmniejszą liczbą ewentualnych czynników stresogennych.
  • Przy takim postępowaniu objawy rui stają się zwykle bardziej wyraźne. Przy braku efektu możliwe jest zastosowanie farmakologicznej indukcji rui. 
• Torbiele luteinowe.
  • Terapia polega na podawaniu naturalnej prostaglandyny F2α w celu wywołania luteolizy.
  • Skuteczność terapii powinna być skontrolowana poprzez oznaczenie stężenia progesteronu po zakończeniu podawania  PGF2α.
  • Nowotwory syntetyzujące progesteron rzadko występują u kotek. Przy stwierdzeniu nowotworów jajnika zaleca się przeprowadzenie zabiegu ovariohisterektomii (usunięcie jajników wraz z macicą).

Przedłużająca się ruja u kotek (nimfomania)

Przedłużone działanie wysokich stężeń estrogenów ma negatywny wpływ na szpik kostny i prowadzi do upośledzenia jego funkcji krwiotwórczej, a w efekcie niedokrwistość nieregeneratywną. Dlatego – poza względami hodowlanymi – istnieje konieczność szybkiego leczenia wszelkich nieprawidłowości związanych z estrogenizacją.

Dobór optymalnej metody terapeutyczne zależy przede wszystkim od tego, czy kotka nadal ma być przeznaczona do rozrodu. Jeśli właściciele nie chcą dalej rozmnażać samicy, wskazana jest sterylizacja kotki.

• Leczenie torbieli pęcherzykowych u kotek: 
  • Próba indukcji owulacji.
    • hCG w dawce 200-500 UI i.m. przez 3 kolejne dni,
    • GnRH 25 mg i.m. lub 100 μg przez 3 kolejne dni,
    • octan medroksyprogesteronu (Provera) 5 mg dziennie przez kilkanaście dni,
    • proligeston 100 mg/zwierzę.
    • Stymulacja hormonalna może powodować skutki uboczne. W jednym z badań indukcja owulacji za pomocą hCG prowadziła do zakłócenia transportu zarodka w jajowodach oraz jego rozwoju. Leczenie takie zawsze należy przeprowadzać rozważnie.
  • Nakłucie pod kontrolą usg i usunięcie płynu z jamy torbieli.
  • Przy braku skuteczności takiego działania – próba chirurgicznego usunięcia torbieli z pozostawieniem tkanki jajnikowej i potencjalną możliwości dalszego użytkowania rozrodowego samicy.
  • Dwie ostatnie procedury często są nieskuteczne lub niemożliwe do zastosowania – wtedy zalecanym postępowaniem jest ovariohisterektomia.
• Leczenie guzów nowotworowych jajnika
  • Leczeniem z wyboru jest usunięcie gonady. Ziarniszczak u kotek wykazuje bardzo często cechy złośliwości, dlatego też preferowane jest  usunięcie nie tylko guza, ale również drugiego jajnika i macicy (owariohisterektomia) bez względu na to, czy kotka miała być użytkowana w celach reprodukcyjnych. Daje to szansę wydłużenia czasu przeżycia zwierzęcia. 
  • W przypadku guzów jajnika niewykazujących cech złośliwości rozważyć można zabieg usunięcia jedynie zmienionego jajnika, jednak tylko wtedy, gdy stan macicy jest dobry. Zmienione pod wpływem hormonów endometrium uniemożliwi implantację zarodków i rozwój ciąży u takich osobników. W takiej sytuacji wskazana jest sterylizacja obustronna.
• Postępowanie przy zaburzeniach idiopatycznych.
  • Przy ciągłej estrogenizacji oraz prawidłowych cyklicznych zmianach w układzie rozrodczym u kotki można wydłużyć okres do następnej rui za pomocą indukcji owulacji.
    • Indukcja farmakologiczna: hCG 100 IU i.m. w momencie, gdy stężenie estrogenów osiąga wartości szczytowe.
    • Indukcja owulacji poprzez krycie samcem z podwiązanymi nasieniowodami.
    • Indukcja poprzez mechaniczne drażnienie receptorów w pochwie, np. wymazówką.
    • W niektórych przypadkach skrócenie dnia świetlnego do mniej niż 10 godzin wywołuje anestrus.
  • Kontrola skuteczności indukcji owulacji przeprowadzana jest za pomocą oznaczenia stężenia progesteronu we krwi obwodowej oraz badanie cytologiczne wymazów pochwowych. Jeśli u kotki doszło do owulacji i postały ciałka żółte:
    • stężenie progesteronu we krwi powyżej poziomu bazalnego  (>1,5 ng/ml),
    • zmiana w obrazie cytologicznym wymazu z pochwy: dominują komórki pośrednie i przypodstawne nabłonka pochwowego, <10% bezjądrzastych komórek powierzchownych.
  • Krycie powinno rozpocząć się przy maksymalnych wartościach stężenia estrogenów we krwi.

Zaburzenia aktu kopulacji

• W przypadku nieprawidłowości podczas krycia
  • Właściwa organizacja rozrodu:
    • Kotka powinna być dostarczona do samca, nie odwrotnie.
    • Przywiezienie samicy do samca na kilka dni przed spodziewanym kryciem.
    • Nie powinno kojarzyć się dwóch osobników, które nie mają doświadczenia reprodukcyjnego. Jeden z partnerów powinien już wcześniej wielokrotnie kryć (być kryty).
    • Bardziej doświadczony partner nie powinien być agresywny – strach lub stres związany z agresją podczas krycia mogą wpływać na późniejsze zachowanie płciowe osobnika uległego.
    • Jeśli kotka nie akceptuje wybranego samca, można wprowadzić partnerów na pewien czas do tego samego środowiska przed okresem rui, a następnie spróbować skojarzyć ich w fazie estrus.
      • Jeśli powyższa metoda zawiedzie, należy rozważyć skojarzenie kotki z innym reproduktorem.
    • Ważne jest wielokrotne powtarzanie kopulacji. Największe prawdopodobieństwo skutecznego krycia i wystąpienia owulacji zapewnione jest, jeśli samica jest dopuszczana do samca przynajmniej cztery razy, codziennie lub co drugi dzień przez cały czas trwania fazy estrus, począwszy od drugiego dnia.
    • Uważna obserwacja kotki po kryciu. Tylko gorączkowe tarzanie się na grzbiecie jest zachowaniem, które w 100% dowodzi, że penetracja przez samca rzeczywiście miała miejsce. Lizanie sromu, głośne miauczenie czy gonienie samca nie jest dowodem na to, że doszło do krycia.
    • Sztuczne zapłodnienie może czasami stanowić dobre rozwiązanie w przypadku niepowodzenia krycia.
  • Wady anatomiczne uniemożliwiające krycie (np. przetrwałe wędzidełko napletka) poddawane są korekcji chirurgicznej.
  • W przypadku stwierdzenia niedrożności dróg rodnych kotki takie eliminowane są z hodowli
  • W przypadku zdiagnozowania niepłodności samca, rozwiązaniem jest zmiana reproduktora. 
  • W celu pobudzenia libido można podjąć próbę stymulacji produkcji testosteronu, jednak leczenie hormonalne jest kontrowersyjne. Stosuje się GnRH w dawce 1-3μg/kg lub hCG dawce 50-100 IU na około 6 godzin przed planowanym kryciem. Jedak podawanie preparatów hormonalnych przez dłuższy czas działa antykoncepcyjnie, dlatego powinny być one stosowane doraźnie i nigdy długotrwale.
  • Sztuczna inseminacja. Rzadko stosowana u kotów (głównie ze względu trudności technicznych), jednak stanowi ona ważne narzędzie umożliwiające zapłodnienie zwłaszcza w sytuacjach, gdy nie udaje się znaleźć uchwytnej przyczyny niepłodności lub też zastosowanie terapii jest niemożliwe.
• W przypadku owulacji spontanicznej
  • Ustalenie prawidłowego czasy krycia poprzez:
    • Wykonanie badania cytologicznego wymazu pochwowego w przewidywanym dniu kojarzenia kotki i stwierdzenie ponad 85% zrogowaciałych komórek nabłonka pochwowego potwierdza fazę estrus.
    • Badanie ultrasonograficzne jajników – obserwacja dojrzewania pęcherzyków jajnikowych prowadzona w ciągu pierwszych trzech dni rui albo badanie usg w dniu krycia. W fazie przedowulacyjnej przynajmniej jeden pęcherzyk osiąga średnicę większą niż 3,0 mm. Podczas badania określa się, czy dojrzewanie pęcherzyka jest wyraźnie we wczesnym stadium, czy już doszło do owulacji (całkowity rozpad pęcherzyka w badaniu usg).
    • Pomiar stężenia progesteronu w celu sprawdzenia, czy jest ono na poziomie podstawowym w dniu krycia.
• W przypadku cyklu bezowulacyjnego:
  • Aby upewnić się, że doszło do kopulacji, wykonuje się wymaz z pochwy lub płukanie pochwy wkrótce po zaobserwowanym kryciu. Obecność plemników w preparacie potwierdza kopulację, brak plemników jej nie wyklucza.
  • W celu potwierdzenia wystąpienia owulacji wykonywany jest pomiar stężenia progesteronu na 1-3 tygodni po ostatnim zaobserwowanym kojarzeniu. W przypadku cyklu bezowulacyjnego wartość pozostanie podstawowa.
  • Przy potwierdzeniu cyklu bezowulacyjnego można podjąć próbę indukcji owulacji w kolejnym cyklu.

Niemożność zapłodnienia lub utrata ciąży

Leczenie zespołu endometritis-pyometra

• Leczenie radykalne – chirurgiczne usunięcie macicy i jajników jest metodą z wyboru w leczeniu ropomacicza.
• Zachowawcze leczenie ropomacicza u kotek wymaga doświadczenia.
  • Stosuje się kilkakrotnie (3-5 razy) naturalną prostaglandynę F₂α (250-500μg/kg) lub analog PGF₂α cloprostenol (5-10 μg/kg) oraz ogólnie antybiotykoterapię. Obecne są objawy uboczne.
  • Innym sposobem jest stosowanie algepristonu (w połączeniu z prostaglandyną i antybiotykoterapią) w dawce 10 mg/kg w 1., 2. oraz 7. dniu oraz w razie potrzeby 14. dnia.

Zapalenie macicy/torbielowaty przerost endometrium (CEH)

Niewiele wiadomo na temat mechanizmów gromadzenia wydzieliny endometrium kotek. Wiemy, iż niewielka ilość płynu  może występować w niektórych fazach cyklu rozrodczego u zdrowych zwierząt (zwłaszcza w fazie lutealnej). Nie ustalono jednak, jaka objętość płynu wskazuje na stan chorobowy. U zdrowej kotki płyn taki powinien być klarowny, natomiast wypływ o krwistym zabarwieniu prawdopodobnie wskazuje na proces zapalny, który może wymagać terapii. W takich przypadkach, doustne podawanie antybiotyków jest zwykle skuteczne. Ponieważ CEH prowadzi do nieodwracalnych zmian w endometrium, leczenie zwykle opiera się na chirurgicznym usunięciu macicy i jajników.

Ciąża u kotki zagrożona poronieniem

• Jeśli u kotki występowały ronienia w połowie ciąży, skuteczne może być podawanie pochodnych progesteronu (np. octan medroksyprogesteronu 2,5-5 mg/zwierzę co 2.-3.dzień). Terapia taka jest możliwa jedynie wówczas, gdy:
  • wykluczono inne przyczyny ronień, takie jak czynniki zakaźne, genetyczne, żywieniowe itp.,
  • u kotki rzeczywiście doszło do nagłego spadku progesteronu w czasie ciąży
  • przeprowadzono badanie usg i potwierdzono żywotność płodów, 
  • stan kotki jest dobry.
  • Tydzień przed spodziewanym terminem porodu podawanie leku należy przerwać. 
• Jeśli to możliwe, kotki powinny być izolowane od innych kotów w drugiej połowie ciąży, aby zmniejszyć narażenie na choroby zakaźne, zwłaszcza infekcje górnych dróg oddechowych.

Jeżeli doszło do obumarcia płodów:

• niezwłocznie usunięcie płodów z macicy (poprzez stymulację farmakologiczną lub zabieg chirurgiczny),
• antybiotykoterapia kotki.

Bezpłodność u kota rokowanie

W wielu przypadkach, w których można skorygować podstawową chorobę lub anatomiczną przyczynę niepłodności, problem jest odwracalny. Potwierdzenie zaburzenia chromosomalnego jako przyczyny nieprawidłowego rozwoju płciowego niesie ze sobą poważne prognozy, ponieważ dotknięte nieprawidłowością zwierzę nigdy nie będzie płodne.

Skuteczność leczenia niepłodności oraz dalsze rokowanie w dużym stopniu uzależnione są od bezpośredniej przyczyny. Często już sama poprawa warunków bytowych, ograniczenie stresu czy wprowadzenie zbilansowanego żywienia może poprawić płodność u kotów. Jednak w wielu przypadkach konieczne są bardziej skomplikowane, kosztowne i czasochłonne procedury medyczne, a nawet rezygnacja z użytkowania samca lub samicy w hodowli. Pewne grupy przyczyn niepłodności  – takie jak patologie macicy czy teratozoospermia u samców – wciąż jeszcze wymagają dokładnych badań w celu opracowania skutecznych metod diagnostycznych i terapeutycznych, mogących przywrócić normalną płodność u kotów z jej zaburzeniami.