Przyczyny niepłodności u kotów [lek wet Krystyna Skiersinis]

Niepłodność u kotów stanowi duże wyzwanie diagnostyczne i terapeutyczne dla lekarzy weterynarii. Wydaje się to dziwne, ponieważ koty domowe znane są ze swojej niemal doskonałej płodności, toteż bardziej problematyczna może być raczej  zbyt liczna populacja kotów w nowoczesnych społeczeństwach. Jednak, ze względu na rosnącą popularność kotów rasowych, wszelkie niepowodzenia hodowlane powodują nie tylko rozczarowanie i frustrację, ale też duże straty finansowe i genetyczne.

Co to jest niepłodność i czy rzeczywiście jest ona problemem u kotów?

Niepłodność określana jest jako niezdolność do uzyskania zdolnego do życia miotu od kotki krytej naturalnie lub unasiennianej sztucznie. Niepłodność nie jest jednostką chorobową, tylko objawem – efektem zaburzeń, które mogą obejmować nieprawidłowości takie, jak:

• zaburzenia cyklu jajnikowego,
• niepowodzenia aktu kopulacji (niezdolność do krycia),
• niepowodzenia dotyczące zapłodnienia,
• utratę ciąży.

Niestety, problem ten u kotów w dalszym ciągu pozostaje niedostatecznie zbadany, a większość badań i publikacji dotyczy rozrodu psów.

• W 1994 roku Swanson i wsp. przeprowadzili badanie, polegające na wczesnym pobraniu embrionów od 48 domowych krótkowłosych kotek. Kotki były kryte naturalnie. Okazało się, że 38 z nich (79,2%) dało zarodki dobrej jakości lub miało miejsca implantacji. Od pozostałych kotek uzyskano:
  • niezapłodnione oocyty (n=5),
  • zwyrodniałe zarodki (n=4),
  • brak oocytów/zarodków (n=1).
  • Około 20% tych kotek pozostałoby niepłodnych, gdyby ciąża była kontynuowana.
• W 2009 roku przeprowadzono ankietę wśród szwedzkich hodowców kotów rasowych (Ström-Holst i Frössling). Według 32% hodowców niektóre z ich kotek nie zaszły w ciążę po kryciu. Ponadto 10% kotek przypuszczalnie w ciąży (stwierdzono powiększenie brzucha i gruczołu mlekowego w około pierwszym miesiącu ciąży) nie urodziło kociąt, co mogło być wynikiem resorpcji zarodków w macicy.
• Fournier i wsp. w 2017 roku przeanalizowali wartość hodowlaną 5203 francuskich kotek rozpłodowych z 45 różnych ras i stwierdzili, że około 15% pokrytych samic nie było w ciąży. Ponadto istniała różnica we wskaźniku ciąż między różnymi rasami.
• Według raportów hodowców  8,2% kotek pozornie ciężarnych nie utrzymało ciąży.

Jak widać, niepłodność i utrata ciąży u kotek są częstsze, niż mogłoby się wydawać. Hodowla kotów szybko się rozwija, dlatego niezmiernie ważne jest zrozumienie niepłodności u tego gatunku, zbadanie przyczyn i opracowanie skutecznych terapii, które mogą przywrócić normalną płodność u zwierząt dotkniętych tym problemem.

Jak wygląda cykl jajnikowy u kotki?

Pierwsza ruja u kotek zwykle występuje między 4.-5. a 12. miesiącem życia, jednak pod warunkiem, że długość światła dziennego wzrasta, a kotka osiągnęła odpowiednią kondycję – minimalna masa ciała ok. 2,3 – 2,5 kg uznawana jest za konieczny wymóg.

• Osobniki czystej rasy dojrzewają później.
• Rasy krótkowłose zwykle dojrzewają wcześniej, podczas gdy dojrzewanie u ras długowłosych, a także kotów Manx może wystąpić dopiero w wieku 11-21 miesięcy.
• U zwierząt przetrzymywanych w domu dojrzałość pojawia się znacznie później w porównaniu z wolno żyjącymi.
• Optymalny okres rozrodu przypada między 1,5. a 7. rokiem życia. 

U kotek, podobnie jak to ma miejsce u suk, cykl rujowy zasadniczo dzieli się na cztery fazy (proestrus, estrus, diestrus, anestrus), jednak z kilkoma istotnymi różnicami. Są to:

• sezonowa poliestralność,
• odruchowa, prowokowana owulacja,
• dodatkowa, piąta faza określana jako międzyrujowa (interwał nieestralny).

Sezonowość reprodukcji u kotów

Koty domowe należą do zwierząt sezonowo poliestralnych w zależności od długości dnia. Głównym czynnikiem, determinującym u kotek czas aktywności jajników jest melatonina, która wydzielana jest przez szyszynkę zależnie od fotoperiodu. Naturalny sezon rozrodczy u tego gatunku zaczyna się na ogół po zimowym przesileniu i kończy się z letnim przesileniem, a więc w naszych warunkach klimatycznych trwa mniej więcej od stycznia do października. Największą aktywność płciową obserwuje się zwykle w lutym oraz marcu (czasem aż do września), natomiast późna jesień i zima to okres spokoju płciowego. Stężenie melatoniny wzrasta wraz ze skracaniem się dnia świetlnego, działając hamująco na aktywność gonad kotek. Wydłużający się dzień świetlny zmniejsza wysycenie receptorów przysadki melatoniną, co staje się sygnałem uruchamiającym przejście z okresu anestralnego w sezon rujowy. Podczas całego tego okresu cykle rujowe potarzają się do momentu ich przerwania z powodu ciąży, pseudociąży, ewentualnej choroby lub zastosowanej antykoncepcji.

Owulacja prowokowana

U kotek zachodzi owulacja prowokowana. Dojrzałe pęcherzyki jajnikowe wydzielają estrogeny, których wysokie stężenie nie stymuluje wylewu LH (jak to ma miejsce u suk), a uczula przysadkę mózgową na gonadoliberynę (GnRH). Ta ostatnia jest uwalniana z podwzgórza w odpowiedzi na bodźce mechaniczne, wynikające z podrażnienia receptorów pochwy podczas kopulacji. Upraszczając można powiedzieć, że owulacja u kotek prowokowana jest kopulacją.

Cykl rujowy u kotki i jego fazy

Cykl rujowy może przebiegać z owulacją lub bez niej.

• Cykl nieowulacyjny trwa ok. 14-21 (czasem do 30) dni i dzieli się na fazy proestrus, estrus i interestrus.
• W cyklu owulacyjnym faza estrus jest zwykle krótsza, natomiast wydłuża się faza interestrus (40- 45 dni)

Faza proestrus (przedrujowa)

• Proestrus u kotki trwa zwykle 1-3 dni, chociaż może być nieobecne. 
• Objawy są słabo zaznaczone, u kotki nie dochodzi do wyraźnych zmian w zewnętrznych narządach płciowych (obrzęku sromu czy krwawienia), jak to ma miejsce u suki. Kotka jeszcze nie akceptuje samca, ale zaczyna wzbudzać zainteresowanie kocura.
  • Często faza ta jest nieobecna, a kotki z okresu spokoju płciowego wchodzą w stan jawnej rui. Widocznym objawem jest wówczas częste ocieranie się głową i szyją o przedmioty, ciągłe mruczenie, lordoza, tarzanie się, odstawianie ogona. Objawy te zwykle nie trwają dłużej niż 0,5-2 dni.
•  W tej fazie zaczynają wzrastać pęcherzyki jajnikowe, rośnie stężenie estradiolu (w fazie pęcherzykowej przekracza on wartość progową 20 pg/ml).
• W proestrus (jeśli się pojawia), charakterystyczny jest  nagły wzrost 17β estradiolu (E₂), przekraczający nawet wartość 40 pg/ml. Ten gwałtowny wzrost estradiolu jest częstym powodem nieoczekiwanego pojawienia się rui z pełną tolerancją samca (receptywnością kotki).
• Badanie cytologiczne wymazu pochwowego jest rzadko wykorzystywane z kilku przyczyn:
  • Po pierwsze u kotki nie występują typowe zmiany w narządzie rodnym zwiastujące ruję.
  • Po drugie – istnieje możliwość przypadkowej indukcji owulacji podczas manipulacji wacikiem.
  • Po trzecie – brak jest wyraźnej demarkacji złuszczeń. W obrazie cytologicznym zwiększa się wprawdzie liczba bezjądrzastych, powierzchownych komórek nabłonka, jednak często jedynym objawem zwiastującym pojawienie się rui i potwierdzającym obecność fazy proestrus jest przejaśnienie rozmazu (estrogeny upłynniają śluz pochwowy i rozjaśniają go). Opierając się na badaniu cytologicznym wymazu pochwowego, proestrus trwa od pojawienia się przejaśnienia w obrazie do momentu akceptacji samca. Faza ta kończy się gdy samica zostanie pokryta.

Faza estrus (ruja właściwa)

• Trwa zwykle 5-8 dni. Ruja obejmuje fazę pęcherzykową cyklu, a w związku z tym pokrywa się z nią w czasie (a czasem rozciąga się poza fazę pęcherzykową) i trwa średnio 7,5 dnia.
• U dużego odsetka kotek pierwszy dzień rui jest pierwszym dniem fazy pęcherzykowej cyklu.
• Objawy rujowe są silnie zaznaczone. U kotki jest to okres kopulacyjny, łatwo rozpoznawalny silną chęcią przyjmowania samca. Typowe objawy to: wzmożone ocieranie się o ulubione przedmioty, nasilona wokalizacja i tarzanie się, lordoza przy dotykaniu, odchylanie ogona na bok, unoszenie miednicy.
  • Zachowanie estralne jest ściśle skorelowane ze stężeniem estradiolu w osoczu. Jego wysoki poziom podczas rui jest odbiciem zachodzącej równocześnie fazy pęcherzykowej.
  • Objawy rui u kotki zwykle trwają przez 7 dni, choć czasami mogą trwać zaledwie 1 dzień, a czasem nawet 21 dni. Krycie przedłuża ten okres do 8,5 dnia, a brak kopulacji skraca go do 6 dni.
• Pęcherzyki jajnikowe osiągają w momencie rozpoczęcia rui wielkość 1,5 mm, a dojrzałe pęcherzyki owulujące 3-4 mm. Cały czas zachodzi intensywna synteza i sekrecja estrogenów – podczas rui i fazy pęcherzykowej dochodzi do znacznego skoku stężenia 17β-estradiolu do wartości 25pg/ml. Stężenie to w ciągu następnych 2-3 dni osiąga wartość przekraczającą 50 – 70 pg/ml, a następnie obniża się do około 10 pg/ml w 8. dniu od nagłego wzrostu. Ten spadek poziomu estradiolu jest powodem występowania u kotek tzw. okresu międzyrujowego.
  • Okresy rujowe związane są z powtarzającymi się fazami pęcherzykowymi. U kotek mogą występować dwie (czasem nawet więcej) fazy pęcherzykowe, następujące po sobie. Wówczas okres rui wydłuża się nawet do 20 dni, a typowe okresy międzyrujowe nie występują – dochodzi wprawdzie do zmniejszenie stężenia osoczowego estradiolu, jednak obecne jest nadal typowe zachowanie rujowe.
• W obrazie cytologicznym widoczne jest wyraźne przejaśnienie rozmazu oraz wzrost liczby bezjądrzastych komórek nabłonkowych.
• W przypadku zaburzeń cyklu polegających zwykle na kolejnych fazach pęcherzykowych bez objawów rui bardzo pomocne są badania rozmazu lub oznaczenie stężenia estrogenów.
• Owulacja.
  • Pod wpływem kopulacji, podwzgórze uwalnia GnRH, które z kolei odpowiada za wyrzut LH z przysadki mózgowej. Ma on miejsce już po 15 minutach od kopulacji.
  • Częstość wyrzutów LH jest skorelowana z liczbą kopulacji – do owulacji potrzebne są co najmniej 4 kopulacje. Jednokrotne krycie wywołuje jajeczkowanie u mniej niż 50% kotek.
  • Owulacja występuje zasadniczo po 24 godzinach od fazy szybkiego wzrostu LH.
    • Amplituda pików LH jest największa po 4 godzinach od zakończenia 8-12. kopulacji. W przypadku pojedynczego krycia amplituda ta jest zdecydowanie niższa w porównaniu do wielokrotnych kopulacji i nie zawsze powoduje owulację. Jednak nawet kilkukrotna kopulacja  może nie zapewnić poziomu LH indukującego owulację. W takich przypadkach ponowne krycie po kilku dniach, ale w tej samej rui powinno wywołać jajeczkowanie. 
  • Zdarza się, że nawet po częstych i silnych wysiewach LH kotki nie owulują. Powodem tego może być brak synchronizacji między wyrzutami LH, a stanem rozwojowym pęcherzyków.
  • Czasem u niektórych kotek dochodzi do spontanicznej owulacji, pomimo braku uprzedniej kopulacji. Może to być wynikiem łagodnego podrażnienia okolicy sromu, np. podczas pobierania wymazu pochwowego. Dla niektórych kotek bodźcem wystarczającym do skokowego uwalniania LH może być sama obecność innych kotów i/lub wspinanie się kocura bez kopulacji. Owulacja może być też sprowokowana poprzez głaskanie zwierzęcia czy inne bodźce mechaniczne.
    • Na podstawie badań przeprowadzonych na hodowlach doświadczalnych, w których kotki trzymane były w pojedynczych klatkach przez całe życie, owulacja spontaniczna występowała u 30-35% z nich (Lawler i in., 1993, Romagnoli i in., 1996).
  • Przyjmuje się, że poziom progesteronu powyżej 1,5 ng/ml (5nmol/l) świadczy o przebytej owulacji.

Faza interestrus (okres międzyrujowy)

• Trwa przeciętnie 8 (-10) dni.
  • Krycie zasadniczo nie ma wpływu na długość interestrus, chociaż jest ono krótsze, gdy pomimo kopulacji nie doszło do owulacji.
  • Może się zdarzyć, że następujące po sobie fazy pęcherzykowe cyklu z utrzymującym się wysokim stężeniem estradiolu, powodują długotrwałą ruję przekraczającą 20 dni i brak widocznych faz międzyrujowych.
  • W przypadkach owulacji okres międzyestralny może się wydłużyć (ciąża). Wykształcenie się ciałek żółtych i nieciążowej fazy lutealnej (tzw. ciąża rzekoma/pseudociąża) wydłuża odstęp międzyrujowy do 40-45 dni.
• Faza ta jest związana z wyciszeniem aktywności płciowej – rozpoczyna się z chwilą nagłego obniżenia poziomu estradiolu po rui  i trwa tak długo, jak długo stężenie estrogenów utrzymywane jest na niskim, podstawowym poziomie. W tym czasie dochodzi do atrezji pęcherzyków jajnikowych i spadku stężenia estrogenów oraz dojrzewania kolejnej fali pęcherzyków.
• W okresie międzyrujowym kotka jest obojętna seksualnie, zanika zachowanie estralne i zainteresowanie kocura.
• W wymazie pochwy ponownie zaczynają dominować komórki nabłonkowe z jądrami komórkowymi i pojawiają się wyraźne dodatkowe złogi.

Faza diestrus

• Występuje jedynie w przypadku owulacji, dlatego do wystąpienia tej fazy konieczna jest kopulacja lub podrażnienie pochwy indukujące owulację.
• Diestrus jest fazą dominacji progesteronu. Zwykle po 48 h od owulacji rozwija się ciałko żółte powodujące wydzielanie progesteronu (2ng/ml w osoczu). Gdy osiąga ono szczyt aktywności (zwykle po 10-15 od kopulacji), stężenie progesteronu  zwiększa się do 20 ng/ml. Ciałko żółte pozostaje zwykle aktywne przez 35-37 dni, a kolejna ruja pojawia się po upływie dalszych 35 dni.

Faza anestrus

• Jest to faza spokoju płciowego. Jajniki są nieaktywne, a poziom estradiolu utrzymuje się poniżej 15 pg/ml. W tej fazie kotka nie wykazuje popędu seksualnego i nie jest atrakcyjna dla kocurów.
• Anestrus występuje zwykle w okresie jesiennymi i wczesnozimowym, a kończy po zimowym przesileniu.
• Ekspozycja na sztuczne światło w tym okresie może opóźnić występowanie anestrus. 

Zależnie od ewentualnego kontaktu z kocurem każdy cykl rujowy może przebiegać na jeden z poniższych sposobów:

• cykl nieowulacyjny – przy braku krycia lub przy niewystarczającym kontakcie z kocurem,
• cykl owulacyjny zakończony ciążą ,
• cykl owulacyjny zakończony pseudociążą z powodu niezapłodnienia komórek jajowych.

Ciąża rzekoma u kota (pseudociąża)

Jest to stan dość często spotykany u kotek po owulacji nie zakończonej ciążą. Owulacja indukuje rozwój ciałka żółtego, wydzielającego progesteron. Faza lutealna pojawia się po okresie międzyestralnym i trwa zwykle 36-37 dni (połowę okresu ciąży). W przypadku ciąży natomiast podwyższone stężenie progesteronu obserwuje się przez cały okres ciąży (65-66 dni).

Typowy okres pseudociąży wynosi 40-50 dni. Zaczyna się ona zwykle po 4 dniach od pierwszej kopulacji, gdy poziom progesteronu zwiększa się powyżej 1 ng/ml.

U kotek z pseudociążą okresy międzyestralne są długie, a u kotek nie owulujących i nie wystawionych na działanie progesteronu okresy te są krótkie.

Aktywność jajników wraca po 7-10 dniach od zakończenia pseudociąży, stąd kotka w sezonie rozpłodowym może przejść nawet 4-5 pseudociąż.

Przyczyny niepłodności u kotów

Niepłodność u kotów może być spowodowana wieloma, często współdziałającymi ze sobą czynnikami, takimi jak: błędy w prowadzeniu hodowli, zaburzenia hormonalne, przyczyny genetyczne, chromosomalne czy żywieniowe, a także choroby zakaźne.

U samic niepłodność może być spowodowana brakiem cyklu rujowego, zaburzeniami dotyczącymi owulacji, niepowodzeniem poczęcia lub śmiercią prenatalną. Najczęstszą bezpośrednią przyczyną niepłodności u kotek wydaje się być patologia dotycząca jajników, jajowodów i macicy (ok. 40% przypadków niepłodności kotek).

Główne problemy z niepłodnością u samców są spowodowane zaburzeniami produkcji, transportu lub przechowywania nasienia; utratą libido oraz częściową lub całkowitą niezdolnością do kopulacji lub stymulacji owulacji u samicy.

Przypadki niepłodności u kotów najogólniej można podzielić na:

• Niepłodność w przebiegu zaburzeń cyklu jajnikowego:
  • Przyczyny związane z brakiem rui
  • Przyczyny związane z ciągłymi objawami estrogenizacji
• Niepłodność przy prawidłowo przebiegającym cyklu jajnikowym:
• Przyczyny związane z brakiem odruchu tolerancji w obecności samca,
• Niepłodność występująca pomimo prawidłowo przebiegającego cyklu jajnikowego i prawidłowych kopulacji z płodnym samcem.

Niepłodność u kotki związana z brakiem rui

Opóźnione dojrzewanie (pierwotny anestrus)

Dojrzałość płciową koty osiągają w różnym wieku, w zależności od rasy i daty urodzenia.

Pierwotny anestrus to stan, który charakteryzuje się brakiem behawioralnych objawów dojrzewania. Może on być spowodowany różnymi przyczynami, takimi jak:

• Brak kontaktu społecznego z innymi kotami.
• Niska jasność w obrębie hodowli. Nieodpowiednie światło może uniemożliwić zapoczątkowanie wystąpienia fal pęcherzykowych w sezonie rozrodczym.
• Masa ciała poniżej 2,3 kg (z wyjątkiem ras olbrzymich) i/lub zbyt młody wiek.
• Samice osiągające pełną masę ciała zimą często wykazują opóźnione dojrzewanie (jednak Według badania przeprowadzonego we Włoszech przez Romagnoli i in. (2019) pora, w której urodziła się kotka nie miała wpływu na wiek jej dojrzewania).
• Nadmierny stres. 
• Brak czynności osi podwzgórzowo-przysadkowej.
• Wady anatomiczne, genetyczne lub wrodzone, takie jak pseudohermafrodytyzm, hermafrodytyzm, mozaikowatość, feminizacja jąder, wrodzona hipoplazja lub aplazja jajników itp.
• Wcześniejsze leczenie progestagenami lub lekami przeciwgrzybiczymi (leki te mogą zakłócać normalną równowagę hormonalną w okresie dojrzewania),
• Wcześniejszy zabieg usunięcia jajników (ovariectomia) lub usunięcia jajników wraz z macicą (ovariohisterectomia) (coraz częściej wykonywana przed sprzedażą kociąt w celu uniknięcia dalszego rozrodu). Jednak w przypadku kotek przeznaczonych do rozrodu ta przyczyna braku rui jest mało prawdopodobna.
• Fizjologiczny brak rui. Nie należy zapominać, że pojawianie się rui u kotek jest również uwarunkowane osobniczo.
  • Niektóre rasy, np. koty perskie mogą nie wykazywać objawów rui aż do ukończenia pierwszego roku życia.
  • Zdarza się, że pierwsza ruja u kotki przebiega z bardzo słabymi objawami, które mogą zostać przeoczone przez właściciela.
  • Wiek kotki, w którym pojawia się pierwsza ruja, zależy w dużej mierze od jej daty urodzenia. Kocięta urodzone w drugiej połowie roku osiągają dojrzałość płciową w młodszym wieku niż te urodzone na wiosnę.

Wtórny anestrus lub nieprawidłowo wydłużony okres międzyrujowy

Kotki przechodzą normalne okresy anestrus – w naszej szerokości geograficznej występują one jesienią i zimą. 

Brak rui lub wydłużony okres międzyrujowy u kotki, która wcześniej miała normalne cykle może być spowodowany różnymi czynnikami. Są to między innymi:

• Pora roku. W badaniu przeprowadzonym przez Romagnoli i in. (2019) ze 128 kotek należących do 4 różnych ras, tylko 20% z nich przechodziło cykl w listopadzie, a aż 70% kotek miało ruję  marcu lub kwietniu.
• Rasa.
  • U niektórych ras okresy anestrus mogą być dłuższe, np. niektóre kotki perskie mogą mieć tylko 1 lub 2 ruje w roku. Badanie przeprowadzone w Wielkiej Brytanii wykazało, że sezon nielęgowy występował u 90% kotów długowłosych, w porównaniu do 39,2% kotów krótkowłosych.
  • Z kolei kotki syjamskie trzymane w domu mogą wykazywać cykliczność przez cały rok, nawet przy spadku płodności poza rozrodczym.
  • Rasy długowłose są bardziej wrażliwe na fotoperiod niż krótkowłose.
• Starsze kotki mają tendencje do nieregularnych cykli, ronień i wydawania potomstwa z defektami genetycznymi.
• Zbyt krótki dzień świetlny. Fizjologicznie – u kotek w naszych warunkach klimatycznych – sezonowy anestrus występuje od listopada do grudnia/stycznia.
  • Zbyt niska intensywność światła lub skrócony czas trwania oświetlenia jest podstawową przyczyną wydłużania się anestrus, zwłaszcza u kotek domowych. Takie samice wystawione są codziennie częściowo na światło naturalne, a częściowo na oświetlenie sztuczne o zmiennym czasie ekspozycji. Może to wpływać na dość znaczne przesunięcia w pojawianiu się cykli rujowych u kotek trzymanych nieustannie w domu.
  • Jeśli dostęp kotki do światła dziennego jest krótszy niż 14 godzin na dobę, ruja może nie wystąpić lub pojawi się z opóźnieniem.
  • Sztuczne światło może zmienić naturalną sezonowość. Kotki utrzymywane niezmiennie przy sztucznym oświetleniu przez 10 godzin na dobę i natężeniu światła równoważnym 100-watowej żarówce mogą wykazywać całoroczną cykliczność.
  • Wyższe temperatury otoczenia są powodem wydłużania się u kotek okresu międzyrujowego.
• Cicha ruja – to ruja bez objawów klinicznych, takich jak wokalizacja, lordoza czy poszukiwanie samca. Ciche ruje są częstym problemem w hodowlach, dotykają zwłaszcza starszych kotek perskich, himalajskich, egzotycznych krótkowłosych oraz maine coonów. Ciche ruje występują w przypadkach gdy kotka przebywa w niesprzyjających warunkach środowiskowych, w szczególności przy nadmiernym nagromadzeniu zwierząt w hodowli na małej powierzchni i/lub obecności samicy dominującej. Aktywność płciowa samicy jest tak słaba, że jej objawy mogą zostać przeoczone przez właściciela.
• Stres. Brak rui, nieregularne cykle czy też brak odruchu tolerancji samca mogą występować u kotek narażonych na czynniki stresogenne podczas wystaw czy podróży do domu kocura.
• Nieodpowiednie żywienie. Osłabienie aktywności reprodukcyjnej kotek może być związane  z niedoborami pewnych składników pokarmowych. Karma dla kotów musi zawierać niezbędne składniki odżywcze, takie jak tauryna, kwas arachidonowy oraz wielonienasycone kwasy tłuszczowe, a także miedź.
  • Niedostateczne, ale także nadmierne przyjmowanie pokarmu mogą prowadzić do zmniejszenia libido u samców.
  • Dla zachowania prawidłowej czynności jajników konieczne jest zapewnienie w pokarmie białka w ilości pokrywającej 30% dostarczanych kalorii lub 200 g białka/kg pokarmu.
  • Dieta mięsna może zawierać zbyt mało jodu, a niedobór tego pierwiastka prowadzi do braku rui, ciężkich porodów i wad wrodzonych u kociąt.
  • W żywieniu kotów niezmiernie ważny jest udział pokarmów tłuszczowych (pochodzenia zwierzęcego) bogatych w kwas arachidonowy (C20:4n-6). Przyczyną jest brak możliwości  syntezy tego kwasu zarówno wątrobie i gonadach z kwasu linolowego (C18:2n-6). Niedobór kwasów tłuszczowych u kotów może prowadzić do utraty libido sexualis, braku rui, hipogonadyzmu oraz zwiększonej podatności na infekcje. Jeśli aktywność cykliczna jajników mimo wszystko występuje, może dochodzić do poronień.
    • Według badań kocury z niedoborem kwasu arachidonowego są w stanie utrzymać normalną płodność, natomiast kotki nie.
  • Niedobór witaminy A powoduje wypadanie i łamliwość włosa, utratę masy ciała, zaburzenia widzenia, brak rui, upośledzenie implantacji, ronienia, wady wrodzone, osłabienie libido i upośledzenie spermatogenezy. Zbyt długie magazynowanie karmy może prowadzić do zubożenia jej w witaminę A.
  • Zbyt duża zawartość surowej wątroby w diecie kota może doprowadzić do hiperwitaminozy A. Może ona powodować powstawanie patologicznych zmian w obrębie kręgów, co negatywnie wpływa na aparat ruchu i zdolność kopulacji.
  • Niedobór tauryny. Tauryna jest niezbędnym aminokwasem u kotów, a jej bogatym źródłem jest wątroba bydlęca. Z powodu ograniczonej biosyntezy tauryny (kwas 2-aminoetanosulfonowy) musi ona by dostarczana w pożywieniu. W przypadku jej wtórnego niedoboru u dorosłego kota obserwuje się poważne zaburzenia w postaci zwyrodnienia siatkówki i ślepoty, kardiomiopatii, zaburzeń płodności i wczesną resorpcję zarodków (przed 25.dniem).
  • W przypadku karmienia kotów dietą surową, należy zwrócić uwagę na jej zawartość mikrobiologiczną – przy nieprawidłowej konserwacji żywności w mięsie może dojść do wzrostu bakterii potencjalnie negatywnie wpływających na reprodukcję i ogólny stan zdrowia (Salmonella spp., Campylobacter spp., Listeria spp., E.coli).
  • Zanieczyszczenia karmy. Mykotoksyny to toksyny, wytwarzane przez niektóre gatunki grzybów pleśniowych. Ich źródłem mogą być produkty żywnościowe, zwłaszcza przechowywane w nieprawidłowych warunkach. Kilka lat temu przeprowadzono badania suchych karm dla kotów i w wielu z nich stwierdzono obecność aflatoksyny B1. Głównym jej źródłem w karmach jest kukurydza, jednak mykotoksyny mogą atakować również inne zboża. Toksyny te mają działanie mutagenne, kancerogenne, powodują uszkodzenie wątroby i nerek, a także niepłodność. 
• Zanieczyszczenia środowiska. Są one coraz częściej wymieniane jako czynniki negatywnie wpływające na procesy rozrodcze u ludzi. Bisfenol A jest stosowany w produkcji wielu wyrobów z tworzyw sztucznych, takich jak opakowania, butelki na wodę, pojemniki itp. Jako zanieczyszczenie środowiska, wpływa szkodliwie na układ metaboliczny, hormonalny, nerwowy i rozrodczy. W 2019 roku przeprowadzono badanie u kotek, w którym wykazano, że bisfenol A hamuje skurcze macicy u kotek. Ponieważ regularne skurcze macicy ułatwiają zapłodnienie, migrację, implantację oraz utrzymanie ciąży, a w czasie porodu wydalenie płodu, hamujący wpływ tego związku może prowadzić do niepłodności u kotek.
• Stan zdrowia zwierzęcia. Choroby ogólnoustrojowe mogą być przyczyną zahamowania cyklicznej aktywności jajników lub wycofania objawów rozpoczętej rui.
• Niektóre leki mogą wywołać przedłużone anestrus (progestagenne środki antykoncepcyjne, glikokortykosteroidy, leki przeciwgrzybicze, np. ketokonazol). Każda terapia za pomocą hormonów może przerwać aktywność płciową na skutek ujemnego sprzężenia zwrotnego z przysadką mózgową.
  • Octan medroksyprogesteronu w formie depot blokuje cykl rujowy na co najmniej 6 miesięcy
  • Pierwsze podanie proligestonu blokuje ruję na co najmniej 3 miesiące.
  • Pojawienie się rui po tych lekach może się dość znacznie opóźnić, zwłaszcza jeśli okres blokady hormonalnej przypada na krótki dzień świetlny. 
• Spadek aktywności rozrodczej. Czas trwania aktywności rozrodczej u kotek nie jest znany. Cykle jajnikowe obserwuje się jeszcze u kotek w wieku powyżej 11-13 lat. W rozrodzie wykorzystuje się samice do 8. roku życia, jednak zdarza się, że aktywność płciowa ulega osłabieniu w młodszym wieku.
• Hamowanie wydzielania progesteronu w osi podwzgórze-przysadka  w przypadku ciąży rzekomej.
  • Spontaniczna owulacja. Kotka, która wykazuje objawy rujowe w odstępach 1-2 miesięcznych, może owulować nawykowo bez krycia podczas rui. Prowadzi to do wytworzenia ciałek żółtych i wydłużenia okresu do następnej  fazy proestrus/estrus (tzw. ciąża rzekoma). Takie przypadki obserwowano u kotek wcześniej nie krytych. Samice takie zwykle są płodne, a po pokryciu rozwija się u nich prawidłowa ciąża.
• Chów wsobny  (inbred) –polega na kojarzeniu ze sobą zwierząt blisko spokrewnionych. Jest to rzadka przyczyna niepłodności u kotów rasowych w Polsce. W badaniu wśród polskich kotów rasowych stopień inbredu oceniono na 3% (koty syberyjskie ponad 5%). We Francji Leroy i in. (2014) stwierdzili średni stopień inbredu 5% ( w rasie Devon Rex był wyższy).
• Torbiele jajnika wydzielające progesteron.
• Nowotwory jajnika.

Stany patologiczne związane z brakiem rui u kotek

Zaburzenia w układzie rozrodczym

Problemy chromosomalne lub genetyczne

Nie są one rzadkością u kotów, a najczęściej obserwuje się chimeryzm i mozaicyzm. Opisane są także monosomia 37X0 oraz trisomie (39XXY, 39XXX, 39XYY). Zaburzenia chromosomalne występują zarówno u fenotypowych samców, jak i samic, chociaż zwierzęta takie często wykazują cechy obojnactwa. U kotek związane są zwykle z nieprawidłowym wykształceniem jajników i mogą prowadzić do pierwotnego braku rui lub niepłodności u samic, które wydają się mieć normalne cykle, albo też do poronienia płodów z nieprawidłowym kariotypem. Obserwowane są również i takie przypadki, gdy pomimo zaburzeń chromosomalnych jajniki wykazują cykliczną aktywność, a unasiennianie kotek okazuje się skuteczne.

• Chimera to osobnik zbudowany z 2 lub więcej linii komórek o różnym kariotypie, pochodzących z różnych źródeł. 
• Mozaika to osobnik zbudowany z 2 lub więcej linii komórek o różnym kariotypie, pochodzących z tego samego źródła. Niezależnie od źródła, w rezultacie powstaje osobnik, u którego występują komórki posiadające różne zestawy chromosomów. 
• Monosomia 37X0 – brak jednego chromosomu płciowego
• Szylkretowe kocury często cierpią na zespół Klinefeltera (39XXY) i wykazują azoospermię.
• Inne, rzadziej występujące u kotów zaburzenia to:
  • obojnactwo prawdziwe ( hermafrodytyzm) – występowanie u jednego osobnika gonad męskich i żeńskich,
  • pseudohermafrodytyzm – fenotyp osobnika nie zgadza się z płcią kariotypową i gonadalną,
  • zespół feminizacji jąder – występowanie u osobnika XY nadwrażliwości na androgeny i wykształcenie fenotypu samicy.
• Aplazja jajników – w miejscu typowym dla jajnika występuje listewka łącznotkankowa pozbawiona elementów strukturalnych jajnika. Aplazja może obejmować jajnik, jajowód i róg maciczny. Aplazja jajnika rzadko powoduje brak rui u kotek, ponieważ najczęściej dotyczy tylko jednego jajnika (drugi jajnik wykazuje aktywność czynnościową). 
• Torbiele lutealne bardzo rzadko występują u kotek.
  • Zwykle występują u kotek, u których doszło do zapalenia błony śluzowej macicy i zmian zwyrodnieniowych endometrium.
  • Zmiany w endometrium powodują niedostateczną syntezę i wydzielanie prostaglandyny F2α (PGF2α), a to z kolei upośledza proces luteolizy. W takich sytuacjach ciałka żółte pozostają aktywne przez okres dłuższy niż podczas fazy lutealnej u kotki nieciężarnej, toteż stężenie progesteronu w osoczu jest wyższe od poziomu podstawowego (>1,5 ng/ml) przez okres dłuższy niż 45 dni. 
  • Wysoki poziom progesteronu powoduje ustanie cyklicznej aktywności jajników i brak pojawiania się rui. Nie jest to anestrus sensu stricto, a raczej rodzaj przedłużenia fazy diestrus.
• Nowotwory jajników syntetyzujące progesteron są rzadkie u kotek.
• Zapalenie jajników na tle immunologicznym.

Skrócone okresy międzyrujowe lub uporczywa ruja

Nimfomania (permanentna ruja) jest to stałe przejawianie objawów rujowych u kotki. Spowodowana jest nadmiernym wytwarzaniem i utrzymywaniem się wysokiego poziomu estrogenów (> 20 pg/ml) w osoczu. Hiperestrogenizm może mieć niewłaściwy wpływ nie tylko na płodność kotki, ale może także prowadzić do dalszego rozwoju ropomacicza  lub niedokrwistości nieregeneracyjnej z powodu toksyczności oddziaływania estrogenów na szpik kostny.

Przedłużona ruja u kotek może być spowodowana kilkoma czynnikami, jednak stan ten nie zawsze wiąże się z niepłodnością.

• Zdarza się, że właściciel nieprawidłowo zinterpretuje zachowanie kotki. Obserwuje on, że objawy rujowe utrzymują się dłużej niż – według niego – powinny i uznaje, że samica przejawia oznaki nimfomanii. Należy jednak pamiętać, że ruja – mimo iż zwykle trwa 5-8 dni, może się przedłużyć do 12 lub nawet więcej dni. Jeśli jednak kotka wykazuje behawior estralny dłużej niż 19 dni, prawdopodobną przyczyną może być nadmierna estrogenizacja.
• Objawy uporczywej rui mogą występować u kotek z powodu nakładania się dwóch kolejnych fal pęcherzykowych: fala dojrzewających i ulegających atrezji pęcherzyków nakładają się na siebie w czasie. Stężenie estrogenów nie zdąży obniżyć się do wartości podstawowych, ponieważ zanim dojdzie do pełnej atrezji fali pęcherzyków, na jajnikach już dojrzewa kolejna fala, powodując wzrost poziomu estrogenów w osoczu. W takich warunkach jednak ciąża jest jak najbardziej możliwa – jeśli krycie nastąpi w momencie, gdy estrogeny osiągają wartości szczytowe. Warto wówczas przeprowadzać wielokrotne badanie  ultrasonograficzne jajników po to, by śledzić fale pęcherzykowe i kojarzyć kotkę w optymalnym terminie.
• Niektóre rasy, takie jak kotik syjamskie czy orientalne (ale możliwe jest to w każdej rasie), mogą przejawiać bardzo krótką przerwę pomiędzy dwoma kolejnymi cyklami bezowulacyjnymi (1 lub 2 dni),co sprawia, że może ona być niezauważalna. Wówczas zaleca się przeprowadzenie powtórnego badania ultrasonograficznego jajników.

Stany patologiczne związane z ciągłymi objawami estrogenizacji

Torbiele pęcherzykowe jajników

Są dość powszechne u kotów – występują częściej u starszych zwierząt, jednak zdarzają się także u młodych, reprodukcyjnych kotek.

Torbiele pęcherzykowe to cienkościenne, wydzielające estrogeny twory, o średnicy dochodzącej do kilku centymetrów, choć u kotek mogą osiągać nawet większe rozmiary. Torbiele nie zawsze stanowią pierwotną chorobę jajników – mogą być także skutkiem zaburzeń rozwojowych, endokrynnych lub metabolicznych. W ich rozwoju mogą też odgrywać rolę bodźce stresogenne, które pobudzają wydzielanie kortyzolu i hamowanie wydzielania LH. Ponieważ torbiele pęcherzykowe wydzielają hormony, mogą powodować lub pogłębiać dysfunkcje innych narządów – torbielom towarzyszą często zmiany patologiczne w błonie śluzowej macicy, będące skutkiem ciągłej estrogenizacji.

Aktywne hormonalnie nowotwory jajników

Nowotwory jajnika u kotek występują stosunkowo rzadko. Stanowią 0,2-0,4% wszystkich guzów nowotworowych u kotów.

• Guzy jajnika wywołujące uporczywą ruję to głównie guzy z komórek ziarnistych – ziarniszczak (granulosa cell tumor, GCT). Mogą one wydzielać estradiol, progesteron lub oba te hormony. GCT jest najczęściej występującym nowotworem jajnika u kotek.
• Inne – rzadziej występujące u tego gatunku nowotwory to:
  • gruczolaki torbielowate (cystadenoma) i gruczolakoraki torbielowate (cystadenocarcinoma)
  • guzy z komórek rozrodczych miąższu jajnika – rozrodczaki (dysgerminoma) i potworniaki (teratoma)
  • guz z komórek ciałka żółtego (luteoma), 
  • wyjątkowo obserwuje się guzy nabłonkowe – raki i gruczolaki.

Nowotwory jajnika mają często zdolność syntezy i wydzielania hormonów płciowych. Tak się dzieje najczęściej w przypadku cystadenoma, dysgerminoma i ziarniszczaka. Poza nieswoistymi objawami klinicznymi, takimi jak: osłabienie apetytu, apatia, powiększenie zarysu powłok brzusznych, obserwowane są również: wypływ z dróg rodnych oraz objawy ciągłej rui. Stwierdza się wówczas podwyższone stężenie androgenów we krwi (wirylizacja) oraz rozrost endometrium.

Niepowodzenie kopulacji

Jeśli u kotki cykl rujowy przebiega właściwie, problemy hodowlane mogą mieć swoją przyczynę w nieprawidłowościach dotyczących samego aktu krycia. Do kopulacji nie dochodzi na skutek braku odruchu tolerancji ze strony kotki lub też krycie jest nieefektywne, czyli nie prowadzi do owulacji i/lub zdeponowania plemników w drogach rodnych samicy.

Brak odruchu tolerancji

Wiele czynników może wpływać na brak odruchu tolerancji u samicy. Może on być efektem zaburzeń odruchów płciowych lub anatomicznych nieprawidłowości sromu, przedsionka pochwy lub pochwy, które utrudniają lub też uniemożliwiają kopulację.

• Wady wrodzone, takie jak połączenia pochwy i prostnicy, niewykształcenie się części pochwy, zwężenia pochwy, przetrwała błona dziewicza itp.
• Choroby nabyte lub nieprawidłowości tylnych dróg rodnych, takie jak: blizny po ciężkim porodzie, nacięciu krocza czy gwałtownym kryciu, zapalenie pochwy, guz pochwy mogą również prowadzić do braku kopulacji.
• Przyczyny behawioralne.
  • Niektóre kotki, pozbawione socjalizacji mogą odmówić kopulacji.
  • Hodowcy zgłaszają, że niektóre samice leżą na plecach,by uniknąć krycia.
  • Niektóre samice preferują konkretnego kocura i nie tolerują innych samców. Tak się zdarza nawet w 39% przypadków.
  • Agresywna lub nienormalnie zestresowana kotka może atakować kocura.
• Stres związany z transportem do miejsca krycia i zmianą otoczenia może doprowadzić do nagłego przerwania rui u kotki.

Niechęć do krycia

Stosunkowo częstą przyczyną niepowodzenia w rozrodzie kotów jest tzw. niepłodność męska jest. Problemy z kryciem wynikają najczęściej z dwóch sytuacji: niskiego libido sexualis lub różnego rodzaju przeszkód „technicznych”, takich jak:  

• Zaburzenia dotyczące prącia często uniemożliwiają krycie. Mogą one być wrodzone lub nabyte – zwykle spowodowane urazem. U kocurów obserwowane są:
  • Priapizm (uporczywa erekcja),
  • załupek (niemożność cofnięcia prącia do napletka),
  • stulejka (niemożność wysunięcia prącia z napletka),
  • deformacje napletka,
  • podwójne prącie,
  • stany zapalne i urazy dróg moczowo-płciowych,
  • splątanie włosów i/lub okręcenie się ich wokół prącia często uniemożliwiają udane krycie u ras długowłosych.
• Ostre lub przewlekłe choroby układowe, zwłaszcza przebiegające z gorączką i/lub bólem.
• Zapalenie dziąseł może uniemożliwić samcowi gryzienie karku kotki podczas kopulacji, zapobiegając w ten sposób unieruchomieniu samicy i wprowadzeniu prącia do dróg rodnych.
• Schorzenia ortopedyczne i towarzyszący im ból (zwłaszcza miednicy lub kręgosłupa lędźwiowego) mogą hamować wspinanie się na kotkę i przez to uniemożliwiają kopulację.
• Znaczna otyłość – kocur zbyt ciężki może przygnieść drobną kotkę lub też nie móc wspiąć się na samicę i przybrać odpowiedniej postawy do krycia,
• W przypadku infekcji dróg moczowych lub kamienia nazębnego ból może wywołać wsteczną ejakulację. 
• Osłabione libido może wynikać z następujących przyczyn:
  • czynniki behawioralne, np.:
    • negatywne doświadczenia, takie jak wcześniejsze krycie z agresywnymi kotkami, czy epizod silnego strachu lub bólu, który kojarzony jest później z kopulacją, 
    • stres – krycie w nieznanym i/lub stresującym otoczeniu, hałas, obecność nieznanych zwierząt lub ludzi itp.,
    • brak doświadczenia reprodukcyjnego jednego lub obu partnerów (w przypadku samca może to być przyczyną nieodpowiedniego wprowadzenia prącia, niezbędnego do spowodowania owulacji),
  • czynniki socjalne, np.:
    • dominująca lub agresywna kotka, która uniemożliwia kocurowi krycie (zwłaszcza, jeśli jest on niedoświadczony),
    • brak samic w rui może opóźnić dojrzewanie kocura ze względu na niedostateczną stymulację libido, 
    • preferencje kocura – może on nie chcieć kryć określonej samicy (np. z tej samej hodowli), a bez problemu zaakceptuje inną,
    • przebywanie w hodowli, w której jest więcej kotów na niewielkiej powierzchni może nasilać negatywne czynniki psychologiczne,
  • czynniki osobnicze, np.:
    • zbyt młody wiek – w przypadku ras późno dojrzewających prawidłowy popęd płciowy i odruchy seksualne mogą pojawić się dopiero w wieku 2-3 lat,
    • nadwaga lub niedożywienie,
  • czynniki genetyczne, np.:
    • osłabione libido może mieć podłoże genetyczne u kotów perskich,
    • wrodzone niskie libido pomimo prawidłowego stężenia testosteronu we krwi (możliwe tło dziedziczne – samce takie są eliminowane z hodowli),
  • czynniki jatrogenne (np. podawanie kocurowi środków antykoncepcyjnych
  • czynniki hormonalne (zaburzenia produkcji testosteronu). Produkowany w jądrach testosteron jest głównym czynnikiem odpowiedzialnym za popęd płciowy u samca. Przy jego niedoborze samiec nie wykazuje zainteresowania samicą ani chęci do krycia. Obniżenie poziomu testosteronu obserwowane jest zwykle w schorzeniach jąder (np. niedorozwój, zwyrodnienie czy zanik jąder). Na poziom testosteronu wpływają również inne hormony, np. kortyzol (dlatego przewlekły stres może prowadzić do osłabienia libido u samców).
• Cykle bezowulacyjne. Jak wiadomo, owulacja u kotek wywołana jest aktem krycia. Jednak kopulacja nie zawsze prowadzi do jajeczkowania. Najczęstsze powody to:
• Zbyt mała liczba kryć. Liczba kopulacji może być niewystarczająca do wywołania piku LH, inicjującego owulację. Według badań ponad 85% kotek owulowało w odpowiedzi na 3 krycia w drugim lub trzecim dniu rui, a 100% kotek owulowało po wielokrotnych kopulacjach w 3 dniu krycia. Przy kopulacji jednokrotnej owulacja występuje  jedynie u około 50% samic. W celu poprawy wydajności hodowlanej zaleca się więc wielokrotne krycie, ponieważ prawdopodobieństwo wywołania owulacji u kotek krytych jedynie raz dziennie jest zdecydowanie mniejsze, niż kotek krytych 4-8 razy przez 2 dni.
• Niewłaściwy czas krycia. Kotka wykazuje odruch tolerancji  obecności samca przez około 7 dni. Według hodowców, 75% kryć odbywa się w ciągu pierwszych trzech dni rui. Ten okres uważają oni za idealny do krycia. Podstawowym błędem popełnianym przez właścicieli kotek jest odbieranie samic kocurom po kilku kryciach. Niestety – oocyty owulowane po kojarzeniach wykonanych w pierwszym dniu rui są niedojrzałe i złej jakości (Donoghue i wsp.,1993), dlatego nie zaleca się pozostawiania kotek do krycia tylko w pierwszym dniu rui. Z kolei przy późnym kryciu (piątego dnia rui lub później) pęcherzyki jajnikowe mogą już ulegać atrezji.
• Niektóre środki uspokajające, stosowane przez hodowców w celu uspokojenia kotek w okresie godowym mogą negatywnie wpływać na owulację.
• U niektórych samic może wystąpić spontaniczna owulacja, tak więc krycie odbywa się zbyt późno.

Brak zapłodnienia/implantacji, patologia ciąży

Jeśli kotka (z prawidłowym przebiegiem cyklu jajnikowego) – pomimo właściwie przebiegających kopulacji z płodnym samcem w optymalnym okresie – nadal pozostaje jałowa, może to być spowodowane brakiem możliwości zapłodnienia, implantacji lub utratą ciąży.

Przyczyny uniemożliwiające zajście w ciążę u kotek

Nieodpowiednie zorganizowanie krycia

• Wspomniany wcześniej brak owulacji u kotek często związany jest zbyt wczesnym kryciem w rui (zwłaszcza w pierwszym lub drugim dniu). Pęcherzyki jajnikowe nie są jeszcze wystarczająco dojrzałe, aby zareagować na pik LH lub też przysadka mózgowa nie jest dostatecznie uwrażliwiona na krążące estrogeny, aby uwolnić LH po kopulacji. Aby uzyskać maksymalną płodność zaleca się, aby krycie odbyło się najwcześniej w trzecim dniu rui.
• Cykle bezowulacyjne mogą być także obecne, jeśli liczba lub częstotliwość kryć jest zbyt mała (tylko 50% kotek owuluje po pierwszym kryciu).
• Spontaniczna owulacja  czyli owulacja, która występuje bez krycia. Jest przyczyną niepłodności, mimo że późniejsze krycie odbywa się w pozornie dobrych warunkach. Owulacja spontaniczna jest powszechnym problemem  hodowlach – u kotek domowych krótkowłosych żyjących w grupach samic, jej poziom może sięgać nawet 39-87% (częściej u kotek o większej masie ciała). Ponieważ wiele kotek mieszka z innymi samicami, gdy zostaną przywiezione do samca w celu krycia mogą już mieć owulację.

Choroby lub wady rozwojowe żeńskiego układu rozrodczego

Nawet, jeśli dochodzi do owulacji u kotki (czynność jajników jest prawidłowa), zapłodnienie może nie być możliwe z powodu wad wrodzonych lub nabytych w obrębie układu rozrodczego kotki. Zmiany jednostronne w obrębie dróg płciowych nie zawsze prowadzą do niepłodności.

• Wady rozwojowe układu rozrodczego uniemożliwiające zajście w ciążę u kotek z regularnym cyklem są rzadkie. U kotek obserwowano:
  •  hiperplazję lub niedrożność jajowodu, 
  • częściową lub całkowitą niedrożność (aplazja segmentalna) macicy i/lub szyjki macicy,
  • częściową lub całkowitą niedrożność sromu i/lub pochwy (niedrożność pochwy może być również przyczyną ropomacicza).

Patologie dotyczące macicy

W wyniku zmian w błonie śluzowej macicy, będących skutkiem choroby wcześniej istniejącej lub nabytej podczas krycia, zarodki nie ulegną implantacji. W badaniach nad niepłodnymi kotkami rasowymi, (Axner i in.,2008) w 4/7 przypadków rozpoznano patologię macicy: dwa przypadki torbielowatego przerostu błony śluzowej macicy, jeden przypadek ropomacicza z ostrym zapaleniem błony śluzowej macicy i jeden przypadek podejrzenia łagodnego zapalenia błony śluzowej macicy.

Torbielowaty przerost endometrium u kotki (cystic endometrial hyperplasia – CEH)

Kotki z torbielowatym rozrostem endometrium są często bezpłodne z powodu niepowodzenia implantacji po zapłodnieniu – zarodki nie są zdolne przeżycia w tak nieprzyjaznym środowisku. Jeśli mimo wszystko ciąża się rozwija, mioty najczęściej są mocno zredukowane i kotka rodzi 1-2 kociąt. Często w okresie rui i owulacji nie obserwuje się żadnych objawów klinicznych, jednak zmiany w macicy są nieodwracalne i często prowadzą do rozwoju ropomacicza. CEH często dotyczy kotek w starszym wieku, a także takich, u których wcześniej występowały epizody spontanicznej owulacji (z wydzielaniem progesteronu prowadzącym do rozwoju endometrium u kotek nieciężarnych). Ryzyko zmian zapalnych i rozrostowych błony śluzowej macicy rośnie wraz z wiekiem. Zmiany tego typu występują częściej u starszych kotek, które wcześniej nie rodziły, niż u wieloródek. Jednak również w przypadku u kotek starszych, które wcześniej rodziły prawidłowe mioty, należy brać pod uwagę zmiany zwyrodnieniowe w obrębie endometrium. Wcześniejsze stosowanie progestagenów sprzyja rozwojowi torbielowatego przerostu endometrium.

Ropomacicze (pyometra)

Jest jedną z najczęstszych patologii macicy ograniczającą płodność u kotek, pomimo że występuje u nich rzadziej niż u suk. Ropomacicze obserwowane jest zwykle u samic powyżej 5. roku życia, niezależnie od tego, czy wcześniej rodziły, czy nie. Pyometra może być zarówno skutkiem torbielowatego przerostu endometrium, jak i samodzielną jednostką chorobową – wówczas to podkliniczne zakażenie macicy stymuluje nadmierny przerost gruczołów macicznych, a to z kolei nasila zapalenie, prowadząc do ropomacicza.

Objawy kliniczne ropomacicza to:

• brak apetytu,
• wzmożone pragnienie,
• wielomocz,
• apatia,
• odwodnienie,
• gorączka (potem hipotermia),
• zwiększenie obrysu jamy brzusznej,
• wymioty,
• biegunka.

U kotek z otwartą szyjką macicy zauważalny jest wypływ z dróg rodnych (śluzowy, śluzowo-ropny lub surowiczo-krwisty). Zakres objawów bywa różny – nie wszystkie mogą być obecne.

Zapalenie błony śluzowej macicy (endometritis)

Zapalenie błony śluzowej macicy w postaci ostrej występuje najczęściej u kotek po porodzie. Natomiast zespół: zapalenie błony śluzowej macicy/ropomacicze (EPC – endometritis-pyometra complex) jest bakteryjną chorobą macicy z naciekiem komórek zapalnych. Kluczową rolę w rozwoju tego zespołu odgrywa progesteron, który powoduje przebudowę endometrium i stymuluje gruczoły błony śluzowej do zwiększonej wydzielniczości, przez co nasila zakażenie bakteryjne (wstępujące od strony pochwy). Nierzadko zakażenie poprzedzone jest torbielowatym przerostem endometrium. Jeśli dochodzi do gromadzenia się ropy w jamie macicy, zapalenie przechodzi w fazę ropomacicza.

Zakażenia macicy są częstą przyczyną niepłodności kotek, jednak nadal obecność i dokładna rola bakterii pozostaje niejasna. Bakterie izolowane z przypadków zapalenia macicy niewiele różnią się od flory bakteryjnej izolowanej z tego narządu od samic zdrowych. Nawiązując do badań: wśród 7 niepłodnych rasowych kotek, we wszystkich przypadkach wyizolowano bakterie pochwowe. Dwie kotki z obfitym wzrostem bakterii leczone antybiotykami później zaszły w ciążę. W innym badaniu u 22 kotek cierpiących na choroby zapalne macicy lub niepłodność,  w bakteriologii stwierdzono wzrost, a najczęściej izolowanym organizmem była Escherichia coli. Subkliniczne zapalenie macicy może być więc potencjalną przyczyną niepłodności u kotek.

Hydrometra i mucometra

Hydrometra lub mucometra (gromadzenie się odpowiednio: płynu lub śluzu w jamie macicy) są czasami stwierdzane u niepłodnych młodych kotek bez żadnych objawów klinicznych. Mogą one być wynikiem niedrożności sromu, pochwy, szyjki lub macicy w wyniku anomalii wrodzonych, zmian nowotworowych, zmian zapalnych, blizn czy przypadkowego podwiązania. Bardzo często dokładna przyczyna jest niemożliwa do ustalenia i nie ma standardowego leczenia. Aplazja dogłowowego odcinka pochwy powoduje gromadzenie się płynu w macicy.

Nierozpoznana ciąża

Czasem można błędnie zdiagnozować brak ciąży, np. w wyniku utraty płodów. Tak się może zdarzyć, jeśli u kotki doszło do resorpcji płodów lub też urazu macicy (np. pęknięcia) z późniejszą mumifikacją płodów w jamie brzusznej.

Problemy ze strony kocura

O niepłodności męskiej mówimy, gdy dojrzały płciowo kocur jest niezdolny do zapłodnienia płodnej samicy. Większość kocurów osiąga dojrzałość płciową między 6. a 12. miesiącem życia, chociaż czasem może to nastąpić nawet w wieku 18 miesięcy. Niepłodność męską możemy więc podejrzewać, gdy kocur, który ukończył 18. miesiąc życia nie angażuje się w krycie płodnej kotki będącej w rui lub też, jeśli kojarzenie odbyło się prawidłowo, ale ciąża się nie rozwija.

Samce dobierane do hodowli przede wszystkim na podstawie wyglądu i zachowania, a nie cech reprodukcyjnych. Niestety, często  prowadzi to do różnych problemów z płodnością i obniżenia jakości nasienia u rasowych osobników. Poza wspomnianymi wcześniej czynnikami psychologicznymi utrudniającymi lub wręcz uniemożliwiającymi krycie, przyczynami niepłodności u kocurów mogą być:

• Nieprawidłowy rozwój płciowy może skutkować bezpłodnością, a przypadki takie zwykle mają charakter genetyczny.
  • Nieprawidłowości różnicowania płci:
    • Zaburzenia chromosomowe (monosomie, trisomie, chimeryzm, mozaicyzm) lub mutacje autosomalne. Prowadzą one najczęściej do zahamowania spermatogenezy (powstawania i dojrzewania plemników) i braku produkcji nasienia (aspermii). Często zaburzeniom tym towarzyszą też inne nieprawidłowości, jak wadliwe wykształcenie zewnętrznych narządów płciowych, niedorozwój jąder.
    • U samców kotów perkalowych (calico) i szylkretowych połączenie różnobarwnych znaczeń wynika z posiadania dodatkowego chromosomu X (koty te noszą chromosomy XXY zamiast normalnego XY, który występuje u samców).
  • Pseudohermafrodytyzm (obojnactwo rzekome) u kocurów oznacza posiadanie zarówno męskich, jak i żeńskich cech płciowych. Takie koty są bezpłodne.
  • Wnętrostwo – czyli zaburzenie zstępowania jąder. Proces zstępowania jąder rozpoczyna się już w życiu płodowym. U kocich noworodków (samców) jądra mogą być obecne w mosznie już w momencie porodu, jednakże proces ten jest osobniczo zróżnicowany i nierzadko jądra osiągają mosznę z opóźnieniem. W pierwszych tygodniach życia trudno jest stwierdzić palpacyjnie, czy jądra rzeczywiście są obecne w mosznie, ponieważ są one niewielkie, worek mosznowy nie jest jeszcze prawidłowo wykształcony, a dodatkowo gonady mogą się jeszcze swobodnie przemieszczać z powrotem do kanału pachwinowego. Jeśli jądra ostatecznie umiejscowią się poza moszną (w jamie brzusznej lub kanale pachwinowym, czasem pod skórą), a kot ukończył 7. miesiąc życia, mówimy o wnętrostwie. Częstotliwość występowania tego zaburzenia u kocurów wynosi 1,7-3,8%. Najczęściej dotyczy persów, choć może pojawić się w każdej rasie. Wnętrostwo obustronne prowadzi do niepłodności (pomimo nieraz prawidłowego zachowania godowego), jeśli natomiast doszło do zatrzymania tylko jednego jądra – taki kot z reguły jest płodny. Niestety, wada ta może towarzyszyć innym zaburzeniom rozwojowym,takim jak interseksualizm (obojnactwo), zaburzenia w wydzielaniu hormonów, czy zespoły wad wrodzonych w wyniku aberracji chromosomalnych.
  • Aplazja najądrza i nasieniowodu może powodować zaburzenia ejakulacji.
• Choroby jąder i prostaty – mogą zakłócać produkcję plemników, w wyniku czego dochodzi do upośledzenia płodności.
  • U kocurów maści szylkretowej i calico często stwierdza się niedorozwój jąder.
  • Zmiany nowotworowe, zwyrodnieniowe lub zapalne w obrębie gonad są powodem ograniczenia lub braku płodności.
    • Zapalenie jąder, najądrzy lub tkanek otaczających jądro rzadko występuje u kotów. Ostre zapalenie związane jest z obrzękiem i bolesnością jądra/jąder, a także objawami ogólnymi (gorączka, brak apetytu). Zapalenie przewlekłe często jest bezobjawowe.
    • Zwyrodnienie jąder może być efektem przewlekłego zapalenia lub też pojawia się na skutek zadziałania czynnika patogennego (jak uraz, zbyt wysoka lub zbyt niska temperatura, toksyny).
    • Zapalenie dróg wyprowadzających nasienie – w tym przypadku często obserwuje się pogorszenie jakości nasienia.
    • Rak prostaty i infekcje prostaty są rzadkie, ale możliwe.
    • Nowotwory jąder występują u kocurów sporadycznie.
• Wsteczna ejakulacja – czyli częściowy  lub całkowity wsteczny wyrzut nasienia do pęcherza moczowego. Jest to rzadka wada opisana u kotów, która może pojawić się po zastosowaniu niektórych leków znieczulających (przy pobieraniu nasienia) lub też przy współwystępowaniu bolesnych stanów chorobowych.
• Infekcje ogólnoustrojowe, takie jak: gruźlica, zakaźne zapalenie otrzewnej kotów (FIP), wirus białaczki kotów (FeLV) i wirus niedoboru odporności kotów (FIV) mogą wpływać zarówno na libido sexualis, jak i na jakość nasienia.
• Nadmierna eksploatacja samca. Jeśli samiec jest nadużywany w rozrodzie, jakość nasienia może ulec pogorszeniu.
• Wiek. Bardzo młode samce (< 1 rok), lub przeciwnie – stare koty (> 7 lat) mogą mieć zmniejszoną płodność. Jest to związane ze zmianami w obrębie nabłonka plemnikotwórczego.
• Nieprawidłowe żywienie (niedobór kwasu linolowego, hiperwitaminoza A, niedożywienie, otyłość).
• Zbyt wysoka lub temperatura otoczenia oraz gorączkowe stany chorobowe.
• Leki, takie jak preparaty antykoncepcyjne, leki przeciwgrzybicze, leki steroidowe.
• Słaba jakość nasienia.
  • Aspermia – czyli brak produkcji nasienia.
  • Azoospermia – brak plemników w nasieniu.
  • Oligozoospermia – zbyt niska liczba plemników w ejakulacie. U kotów trudno jednoznacznie ustalić wartość progową, przyjmuje się <1-10 milionów.
  • Astenozoospermia – słaba ruchliwość plemników (<60%).
  • Teratozoospermia – zbyt duża liczba plemników o nieprawidłowej morfologii (>60%).
  • Nekrozoospermia – niska żywotność plemników (<70%).
  • Oligoastenoteratozoospermia – niska liczba plemników, obniżona ruchliwość plemników i występowanie wielu wad morfologicznych u plemników.
  •  Azoospermia/oligospermia i teratozoospermia często powodują problemy z płodnością u rasowych kotów.
  • W badaniu przeprowadzonym przez Axner i wsp. (1996) przeanalizowano związek pomiędzy rasą kocurów a płodnością. Na 10 kocurów różnych ras (Cornish Rex, birmański, syjamski, perski, ragdoll, domowy krótkowłosy) w 4 przypadkach przyczyną niepłodności była zła jakość nasienia – azoospermia i teratozoospermia.
  • W innym badaniu – spośród 9 kocurów różnych ras (sfinks, maine coon, bengalski, ragdoll, kot syberyjski leśny) u 8 wykazano nieprawidłowości w jakości nasienia (oligospermię, teratozoospermię oraz uszkodzenie DNA plemników).
  • Cechą wrodzoną niektórych płodnych kocurów jest obecność 40% lub więcej nieprawidłowych plemników w ejakulacie. Koty rasowe mogą wykazywać wyższą homozygotyczność, dlatego można spodziewać się u nich większej częstości występowania teratozoospermii. Kocury takie mogą jednak być płodne. W jednym z badań na 11 kotów z teratozoospermią, wszystkie były płodne.
  • Azoospermia obserwowana jest m.in. w przypadkach nieprawidłowości chromosomalnych lub hipoplazji jąder i zwyrodnień jąder. Także zaburzenia hormonalne mogą być podłożem azoospermii lub oligozoospermii (spermatogeneza jest sterowana przez testosteron).

Zaburzenia przebiegu ciąży

Resorpcja płodów oraz ronienie w połowie ciąży u kotek nie są rzadkością. Najczęstszymi przyczynami są:

• Czynniki zakaźne: Choroby zakaźne wywołane przez bakterie lub wirusy mogą zapobiegać implantacji, prowadzić do zatrzymania ciąży, chorób noworodków lub utraty kociąt. Wystawy kotów mogą zwiększać ryzyko infekcji, jednak rola wystaw w rozwoju problemów reprodukcyjnych w hodowlach nie została zbadana. Według relacji hodowców ze Szwecji, u 10,4% kotów po powrocie z wystawy zaobserwowano  zapalenie spojówek, a 14,6% hodowców obserwowało u swoich kotów choroby górnych dróg oddechowych.
  • Wirusy. Zakażenia wirusowe mogą prowadzić do resorpcji, ronienia, rodzenia się w terminie martwych kociąt lub śmiertelności noworodków (zależnie od fazy ciąży, w której doszło do infekcji). Częstotliwość występowania śmiertelności noworodków waha się w granicach 6-12%, w niektórych hodowlach do 50%.
  • Wirusy, odgrywające główną rolę etiologiczną zaburzeń przebiegu ciąży u kotek to:
    • Wirus panleukopenii (FPV – Feline Panleukopenia Virus). Panleukopenia może u kotek wywoływać aborcję, wczesną śmierć zarodków lub płodów, rodzenie martwych kociąt lub śmierć noworodków. Szczepionki atenuowane podawane ciężarnym kotkom może być niebezpieczne.
    • wirusy wywołujące zapalenie dróg oddechowych [koci herpeswirus typu 1 (FHV-1, Feline Herpesvirus-1) i koci kaliciwirus (FCV, Feline Calicivirus)].
      • Zakażenia herpeswirusowe podczas ciąży mogą się wiązać z resorpcją zarodków. Po eksperymentalnej inokulacji FHV w jednym z badań doszło do utraty ciąży. Jednak jego dokładny wpływ na płodność w hodowlach jest wciąż niejasny i kontrowersyjny.
      • Resorpcja lub poronienie wywołane kaliciwirusem może wystąpić u nieszczepionych kotek, z powodu zakażenia płodu, a po szczepieniu nie ma pełnej ochrony. Ponadto istnieją bezobjawowi nosiciele.
    • Wirus białaczki (retrowirus FeLV, Feline Leukemia Virus). Jest on jedną z najważniejszych zakaźnych przyczyn niepłodności u kotki. Wydalanie wirusa do krwi w czasie ciąży może wywołać wczesną śmierć zarodków lub płodów, poronienie, ronienie martwych kociąt lub śmierć noworodków.
    • koronawirus zakaźnego zapalenia otrzewnej (wirus FIP, Feline Infectious Peritonitis). Jest on uważany za rzadką przyczynę problemów z reprodukcją.
    • Wśród chorób wirusowych tylko retrowirusy (FeLV, FIV) i parwowirusy zostały potwierdzone jako czynniki „poronne”.
  • Bakterie. Bakteryjne przyczyny niepłodności mogą być dość powszechne. Nierzadko jest to spowodowane brakiem higieny w hodowli. Czynniki bakteryjne, które mogą spowodować zaburzenia przebiegu ciąży to Brucella sp., Salmonella cholerae, Escherichia coli, Streptococcus sp. i Mycoplasma felis. Ciąża może rozwijać się bez problemów w jednym rogu macicy, przy jednoczesnym gromadzeniu się wysięku ropnego w drugim rogu
    • Chlamydophila felis jest możliwą przyczyną poronień i została wyizolowana w przypadkach zaburzeń rozrodu współistniejących z chorobami górnych dróg oddechowych; jednak jej rola jako przyczyny niepłodności jest nadal niejasna. 
    • Chlamydia psittaci również może być potencjalną przyczyną poronień, jednak u kotów z zaburzeniami rozrodu i chorobami górnych dróg oddechowych FHV był częściej izolowany niż Chlamydia psittaci.
    • Kolejnymi przyczynami niepłodności mogą być Coxiella burnetti, Leptospira sp. lub Bartonella henselae. 
    • Escherichia coli może być potencjalną przyczyną zapalenia błony śluzowej macicy i zatrzymania ciąży. Jednak przeprowadzono bardzo niewiele badań dotyczących flory genitalnej u kotów, a czysty wzrost bakterii w pochwie uzyskany w badaniu bakteriologicznym wydaje się być normalnym odkryciem u wielu kotek bez żadnych zaburzeń rozrodu.
  • Pasożyty
    • Toksoplazmoza (wywołana przez Toxoplasma gondii) może być przyczyną ronień i strat wśród noworodków. Jednak prawdopodobnie to odpowiedź organizmu matki, a nie bezpośredni wpływ pierwotniaka na płody lub macicę wywołuje utratę ciąży. Śmiertelność u kociąt w wieku do jednego miesiąca może być spowodowana obecnością dobrze rozwiniętych cyst Toxoplasma u noworodków. Pasożyt ten budzi niepokój, ponieważ koty są zarówno żywicielami ostatecznymi, jak i pośrednimi. Jeśli ciężarna kotka jest seronegatywna, zaleca się unikanie polowań i jedzenia surowego mięsa. 
  • Mniej powszechne zakaźne przyczyny niepłodności i aborcji to leiszmanioza, parwowirus (minute parvowirus) i kryptosporydioza.
• Wady uwarunkowane genetycznie mogą powodować ronienia i śmierć noworodków. U niektórych poronionych płodów, martwo urodzonych kociąt lub noworodków pochodzących z mało liczebnych miotów stwierdzono nieprawidłowy kariotyp (37X0, trisomię albo mozaicyzm, taki jak 38,XX/37,XX bądź 38,XX/39,XX).
• Zaburzenia neurohormonalne.
  • Hipoluteoidyzm. W przypadku resorpcji zarodków i ronień w połowie ciąży przyczyna może leżeć w niedoczynności ciałka żółtego, jednak jest to niepotwierdzone. Hipoluteoidyzm i niski poziom progesteronu był podejrzewany u kotek, a najczęstsza rasa, u której podejrzewano to zaburzenie to maine coon.
  • Środki poronne. Wydzielanie progesteronu, zwłaszcza w drugiej połowie ciąży, zależne jest od prolaktyny. Dlatego łatwo jest wywołać poronienie podając w tym okresie środki o działaniu antyprolaktynowym, np. bromokryptynę.

Zidentyfikowanie niepłodności u kotów może okazać się trudne i frustrujące, ponieważ u niepłodnych kotek rzadko zgłaszane są nieprawidłowości reprodukcyjne i wynikające z nich objawy kliniczne. Dlatego też podczas rozpoznawania przyczyn niepłodności konieczne jest dokładne prześledzenie całego cyklu rozrodczego kotki, a w miarę możliwości sprawdzenie jakości nasienia samca.

O samym procesie diagnostycznym oraz metodach leczenia niepłodności u kotów dowie się Czytelnik z drugiej części opracowania: “Leczenie niepłodności u kotów“.