Wstrząs anafilaktyczny u psa: objawy, pierwsza pomoc [lek wet Ewelina Światłowska]

Czym jest reakcja anafilaktyczna (tzw. anafilaksja) u psa? Reakcja anafilaktyczna to niewłaściwa reakcja organizmu na działający alergen (antygen). Pierwszy kontakt organizmu z danym alergenem powoduje powstawanie przeciwciał klasy IgE (odpowiedź humoralna), które wiążą się z powierzchnią komórek układu odpornościowego (komórki tuczne).

Mówi się, że pacjent “uwrażliwił się” na ten alergen.

Na tym etapie nie występują żadne objawy reakcji anafilaktycznej.

Powtórne narażenie zwierzęcia na ten sam alergen powoduje połączenie alergenu z co najmniej dwoma przeciwciałami klasy IgE, związanymi z powierzchnią komórki tucznej.

Komórka ta uwalnia swoją zawartość (degranulacja), ulega aktywacji i rozpoczyna się reakcja anafilaktyczna.

Pewne substancje nasilają stan zapalny (mediatory zapalne), np.:

• histamina,
• prostaglandyny,
• leukotrieny,
• tromboksany,
• proteazy,
• czynnik chemotaktyczny eozynofili,
• czynnik aktywujący płytki krwi.

Rodzaje reakcji anafilaktycznej

Reakcja anafilaktyczna może mieć charakter miejscowy (atopia) lub uogólniony (wstrząs anafilaktyczny).

Atopia to dziedziczna predyspozycja do występowania reakcji alergicznych na skutek kontaktu z antygenem obecnym w środowisku.

Do uczulenia u zwierzęcia atopika dochodzi na skutek przechodzenia przez skórę określonych alergenów środowiskowych (na przykład roztoczy kurzu domowego, pleśni).

Problem mogą nasilać bytujące na zwierzęciu pchły, towarzyszące zakażenie skóry niektórymi bakteriami (gronkowiec) lub grzybami (Malassezia), zaburzenia funkcjonowania bariery naskórkowej czy sezonowy wzrost określonych alergenów (pyłki).

Przyczyną może być także kontakt z alergenami pokarmowymi.

W efekcie końcowym w skórze pojawiają się komórki zapalne, dochodzi do produkcji substancji odpowiedzialnych za proces zapalny i uporczywego swędzenia (świąd).

Zdecydowana większość przypadków atopii objawia się w postaci zapalenia skóry (okolica warg, oczu, wewnętrzne powierzchnie małżowin usznych, brzuch, powierzchnie zginaczowe stawów łokciowych, nadgarstkowych i skokowych, przestrzenie międzypalcowe i okolica odbytu), niemniej jednak możliwe jest samoistne występowanie atopowego zapalenia błony śluzowej nosa bądź atopowego zapalenia spojówek.

Atopia to znacznie bardziej rozbudowana jednostka chorobowa, w tym artykule jednak skupimy się przede wszystkim na uogólnionej postaci reakcji anafilaktycznej czyli na wstrząsie anafilaktycznym.

Wstrząs anafilaktyczny – co to jest i jak bardzo jest niebezpieczny?

Wstrząs bez względu na rodzaj (hipowolemiczny, pourazowy, obturacyjny, kardiogenny czy septyczny) jest stanem ograniczonego dopływu krwi do tkanek, skutkującym niedostatecznym ich utlenowaniem.

W przypadku wstrząsu anafilaktycznego, po uwolnieniu zawartości komórek tucznych i mediatorów zapalnych, dochodzi do rozszerzenia naczyń krwionośnych i zwiększenia ich przepuszczalności.

Zmniejszona zostaje objętość krwi krążącej, ograniczony jest przepływ (perfuzja) krwi przez tkanki – dostają one mniej tlenu niż potrzebują. Może dojść do niedotlenienia mięśnia sercowego i mózgu, a w najgorszym scenariuszu do śmierci pacjenta.

Wstrząs anafilaktyczny jest najgroźniejszą formą reakcji anafilaktycznej. Gdy wystąpi, należy liczyć się z ryzykiem zejścia śmiertelnego zwierzęcia.

Jest to stan zagrożenia życia i wymaga pilnej konsultacji lekarsko-weterynaryjnej!

Sprawcy wstrząsu anafilaktycznego:

• jady:
  • pszczół,
  • os,
  • szerszeni,
  • mrówek,
  • meszek,
  • węży,
• preparaty krwiopochodne (podawane w trakcie transfuzji),
• szczepionki,
• leki, m.in.:
  • penicylina,
  • gentamycyna,
  • tetracykliny,
  • cefalosporyny,
  • sulfonamidy,
  • acepromazyna,
  • ketamina,
  • prokaina,
  • lidokaina,
  • diazepam,
  • niesterydowe leki przeciwzapalne,
• niektóre kontrasty stosowane w zaawansowanej diagnostyce obrazowej,
• karma dla psa.

W wystąpieniu wstrząsu anafilaktycznego ogromną rolę odgrywają osobnicze uwarunkowania konkretnego zwierzęcia, jego wrażliwość na konkretne alergeny. Brak jest dostępnych badań pozwalających na wykrycie podatnych na anafilaksję zwierząt, określenie szkodliwych dla nich alergenów i wyeliminowanie tych czynników z otoczenia.

Zdarza się, że nie udaje się ustalić bezpośredniej przyczyny wstrząsu anafilaktycznego.

Objawy kliniczne wstrząsu anafilaktycznego u psa

Objawy reakcji anafilaktycznej uzależnione są od dawki alergenu, drogi wniknięcia i stopnia uwrażliwienia organizmu na ten konkretny alergen.

U silnie uczulonego zwierzęcia może dojść do bardzo intensywnej reakcji anafilaktycznej nawet po kontakcie z niewielką ilością alergenu. W zakresie lokalizacji objawy mogą ograniczać się do miejsca wniknięcia alergenu lub obejmować cały organizm.

Należy mieć świadomość, że reakcja miejscowa (pokrzywka w postaci bąbli na skórze lub obrzęk naczynioruchowy czyli obrzęk skóry i podskórza, rumień czy świąd mogą przekształcić się w reakcję uogólnioną (wstrząs anafilaktyczny).

Objawy występują natychmiast, zazwyczaj od kilku minut do 30 minut od zadziałania alergenu, a objawy kliniczne stopniowo nasilają się.

Istnieje zależność: im szybciej rozwijają się objawy kliniczne tym większe jest nasilenie wstrząsu anafilaktycznego.

Może zdarzyć się, że nasilenie objawów reakcji anafilaktycznej maleje, by po upływie kilku godzin gwałtownie się zwiększyć. Jest to tzw. reakcja dwufazowa i o ile nie zostanie rozpoznana i odpowiednio leczona to prowadzi do zwiększonej śmiertelności.

Różne gatunki w różny sposób będą reagowały na alergeny wywołujące reakcję anafilaktyczną. Zależne jest to od wykształconych reakcji układu odpornościowego, budowy mięśni gładkich oraz szybkości usuwania antygenu z krwi krążącej.

W związku z tym istnieje pojęcie “narządów wstrząsowych” – różnych u różnych gatunków.

U psów narządem wstrząsowym jest wątroba i układ pokarmowy, jeden z mediatorów zapalnych (histamina) wydzielana jest głównie w komórkach układu pokarmowego a następnie razem z krwią trafia do wątroby.

U kotów narządem wstrząsowym są płuca, przy kontakcie z alergenem koty zazwyczaj reagują intensywnym skurczem oskrzeli. Z tego względu dominującym objawem u tego gatunku będzie duszność.

Objawy wstrząsu anafilaktycznego u psa:

• swędzenie (świąd), pokrzywka,
• wymioty, nudności,
• biegunka (w tym także biegunka krwotoczna)
• oddawanie moczu.

Objawy wstrząsu anafilaktycznego u kota:

• silny świąd okolicy głowy,
• duszność,
• świst krtaniowy (związany z kurczem krtani),
• zwiększona częstotliwość oddechów,
• kaszel,
• nadmierne ślinienie,
• wymioty,
• zaburzenia koordynacji ruchów.

Do objawów może dołączyć się nadmierne pobudzenie w początkowej fazie, natomiast w końcowym stadium możliwe są zaburzenia świadomości zwierzęcia i ostra niewydolność układu krążenia (zapaść).

Liczyć się trzeba z wystąpieniem cech typowych dla zjawiska jakim jest wstrząs.

Objawy wstrząsu:

• bladość błon śluzowych,
• przyspieszona praca serca (tachykardia),
• niewyczuwalne tętno,
• zimne kończyny.

U kotów rozwinąć się może obrzęk płuc, u psów z kolei dojść może do zatrzymania krwi w wątrobie i w efekcie jej powiększenia.

Jak możesz pomóc swojemu zwierzakowi?

Wstrząs anafilaktyczny to stan zagrożenia życia.

Największą przysługę jaką możesz oddać zwierzakowi to jak najszybciej dotrzeć z nim do Kliniki, gdzie będzie mógł otrzymać stosowną pomoc. Liczy się czas!

To, co możesz zrobić we własnym zakresie to usunięcie alergenu (o ile to możliwe) wywołującego reakcję np. usuń żądło w przypadku użądlenia, przerwij podawanie leków (jeśli zostały zalecone ale widzisz, że zwierzę dziwnie po nich się zachowuje).

Jeżeli zwierzę ciężko oddycha, ułóż je “na waruj” (pozycja mostkowa), w takim ułożeniu najłatwiej będzie mu oddychać.

Leczeniu wstrząsu anafilaktycznego u psa

Dla lekarza weterynarii kluczowymi informacjami w procesie diagnostycznym są informacje z wywiadu – czy zwierzę miało kontakt z alergenami, czy przebyło ostatnio szczepienia (jeśli tak to jakie i kiedy), czy w ostatnim czasie poddawane było leczeniu, jeśli tak to jakie leki przyjmowało.

Konieczne jest wykluczenie wstrząsu na innym tle niż anafilaktyczny.

Rozpoznanie wstrząsu anafilaktycznego opiera się wyłącznie na obrazie klinicznym a głównym celem jest ograniczenie nasilenia reakcji.

Lekarz zadba o drożność dróg oddechowych, pozbywając się ciał obcych, śluzu, krwi bądź wymiocin.

Ocenie poddana zostanie okolica szyi, gardło i język pod kątem ewentualnych zranień, obrzęków i krwiaków.

Wykluczone zostaną uszkodzenia tchawicy i kurcz krtani (często występujące u kotów).

Lekarz weterynarii może wykonać badanie laryngoskopem celem zobrazowania gardła i krtani, w razie potrzeby zastosuje ssak do odessania zalegających wydzielin w drogach oddechowych. Możliwe, że konieczne będzie zaintubowanie pacjenta i tlenoterapia.

Założone zostanie dojście dożylne.

Wstrząsowi anafilaktycznemu towarzyszy spadek ciśnienia krwi, kluczowe jest wdrożenie płynoterapii celem podniesienia ciśnienia, polepszenia dopływu krwi do tkanek i zapobiegania zapadaniu się naczyń.

Leczenie farmakologiczne wiąże się z podawaniem adrenaliny (najczęściej dożylnie, ewentualnie jeśli podaż dożylna nie jest możliwa to domięśniowo). Czasem jednorazowy zastrzyk z adrenaliną nie jest wystarczający i podaje się dodatkową dawkę.

Podanie adrenaliny w przypadku wstrząsu anafilaktycznego:

• zmniejsza skurcz oskrzeli,
• poprawia ciśnienie krwi,
• hamuje uwalnianie kolejnych mediatorów reakcji zapalnej,
• poprawia kurczliwość i częstość pracy serca,
• usprawnia przepływ wieńcowy.

Dobra reakcja na podaż adrenaliny potwierdza wystąpienie wstrząsu anafilaktycznego.

Rozważyć należy podaż glikokortykosteroidów i leków przeciwhistaminowych, choć mają one drugorzędne znaczenie w leczeniu wstrząsu anafilaktycznego.

Należy mieć świadomość, że wstrząs anafilaktyczny może mieć nieprzewidywalny charakter, stąd tak ważna jest fachowa opieka i obserwacja zwierzęcia.

W zależności od stanu pacjenta wdrażane mogą być leki przeciwdziałające:

• zaburzeniom pracy serca,
• spadkowi ciśnienia,
• duszności.

Czasem konieczne może być płukanie żołądka lub lewatywa, jeżeli alergen jest tła pokarmowego.

Jeżeli wstrząs anafilaktyczny nastąpił w trakcie transfuzji, lekarz weterynarii niezwłocznie ją przerwie.

W zależności od stanu pacjenta i oceny lekarza weterynarii, po wystąpieniu wstrząsu anafilaktycznego należy liczyć się z koniecznością hospitalizacji zwierzęcia i wykonania dodatkowych badań (m.in. badań krwi).

Hospitalizacja jest wskazana szczególnie ze względu na ryzyko powstrząsowego zaburzenia czynności narządów zaangażowanych w reakcję anafilaktyczną.

Lekarz weterynarii może podjąć decyzję o rozszerzeniu diagnostyki o badanie USG.

Oceniany jest stan przewodu pokarmowego, wątroba, pęcherzyk żółciowy (który w przebiegu reakcji anafilaktycznej może dawać tzw. “efekt halo”, wynikający z pogrubienia jego ściany).

U psów z anafilaksją na skutek zaburzeń krzepnięcia może występować krwawienie do jamy brzusznej, stan taki pomaga nam wykryć właśnie badanie USG. U kotów z kolei USG może być przydatne w badaniu klatki piersiowej i wykrycia cech obrzęku płuc.

Rokowanie przy wystąpieniu wstrząsu anafilaktycznego

Przy wystąpieniu wstrząsu anafilaktycznego rokowanie jest ostrożne do złego.

Zalecenia

Czy zapobieganie jest możliwe?

Jak wspomniałam we wcześniejszej części artykułu, reakcja anafilaktyczna to indywidualna, osobnicza sprawa. Jedno zwierzę może bez szwanku znieść kilkakrotne użądlenie przez osę na przestrzeni czasu, u innego z kolei przy drugim epizodzie dojdzie do anafilaksji.

Zaleca się by w miarę możliwości ograniczać kontakt naszych podopiecznych z owadami i gadami.

Jeżeli doszło do reakcji anafilaktycznej na skutek podania konkretnego leku lub szczepionki to dopilnuj, by lekarz weterynarii w książeczce zdrowia zwierzęcia zaznaczył taką informację, aby na przyszłość uniknąć podobnych incydentów.

Obserwuj swojego pupila po szczepieniu, w razie niepokojących objawów skontaktuj się z lekarzem weterynarii.

Jeżeli podejrzewasz reakcję nadwrażliwości na alergen pokarmowy (rzadko), należy unikać podawania karmy dla psa zawierającej ten alergen.

Reakcja anafilaktyczna po szczepieniu

Szczepić, nie szczepić?

Według Zespołu do Spraw Szczepień Światowego Stowarzyszenia Lekarzy Weterynarii Małych Zwierząt WSAVA w przypadku szczepień podstawowych (zasadniczych) należy ocenić poziom przeciwciał (wykonać badanie serologiczne).

Jeśli pies ma przeciwciała przeciw nosówce i parwowirozie, a kot przeciw panleukopenii, szczepienie przypominające nie jest konieczne.

W przypadku wścieklizny należy postępować zgodnie z przepisami – w przypadku psów szczepienie jest obowiązkowe raz do roku, natomiast u kotów (u których szczepienie nie jest regulowane prawnie) badanie serologiczne ujawni, czy potrzebne jest doszczepienie.

W przypadku szczepionek dodatkowych (np. przeciwko leptospirozie) jeżeli doszło do reakcji anafilaktycznej to kolejne szczepienia są niewskazane.

W szczególności zwracana jest uwaga na doniesienia o wstrząsach anafilaktycznych u ras miniaturowych po szczepieniu przeciw leptospirozie. Źródłem zakażenia leptospirą najczęściej jest kontakt z moczem zakażonych leptospirą gryzoni – należy mieć świadomość, że w zasadzie każdy pies wychodzący na zewnątrz jest w grupie ryzyka, gdyż z moczem gryzoni może mieć kontakt w większości miejsc.

Szczepienie powinno być rozważone szczególnie u psów mających kontakt ze szczurami bądź ich moczem, zwłaszcza w podmokłym, błotnistym środowisku, pijących ze zbiorników wodnych (szczególnie stojących) lub pływających w nich, a także narażonych na wyjątkowo silne opady i powodzie.

Adrenalina na własny użytek w domu rozwiązaniem problemu?

Istnieje adrenalina w wersji ampułko-strzykawek do samodzielnego wstrzykiwania w warunkach domowych, z powodzeniem stosowana u ludzi w przypadkach anafilaksji.

Dobrym rozwiązaniem byłoby posiadanie tegoż leku gdy jest się Opiekunem zwierzęcia u którego wstrząs anafilaktyczny wystąpił lub wiemy że istnieje duże prawdopodobieństwo wystąpienia takiej reakcji. Problem ze stosowaniem ludzkich ampułko-strzykawek w medycynie weterynaryjnej wiąże się z innym dawkowaniem u zwierząt niż u ludzi – leki gotowe, dostępne w aptece nie nadają się do stosowania u psów o zupełnie innych uwarunkowaniach wagowych.

Posiadanie adrenaliny na własny użytek jest dobrym rozwiązaniem i wartym rozważenia. Zachęcam do skonsultowania takiej opcji z prowadzącym Twojego psa lekarzem weterynarii.