Wstrząs mózgu u psa: objawy i leczenie [zalecenia weterynarza]

Wstrząs mózgu u psa
Wstrząs mózgu u psa

Wstrząśnienie mózgu, potocznie zwane wstrząsem mózgu jest rodzajem urazu, który wielu z nas kojarzy głównie z kontuzjami doznawanymi przez sportowców, takich jak piłkarze, bokserzy czy hokeiści. Jednakże wstrząs mózgu może przytrafić się każdemu, także naszym czworonożnym przyjaciołom. Faktem jest, iż wstrząśnienie mózgu jest mniej powszechne u psów, ponieważ mają one grubsze czaszki i większą masę mięśniową niż ludzie. Jednakże jeśli już dojdzie to takiej sytuacji u psa, jest ona równie niebezpieczna, jak u człowieka. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, iż uświadomienie sobie tego jest dla nas – opiekunów – bardzo intuicyjne. Uważamy, że skoro u zwierzęcia nie widać żadnych nieprawidłowości, nie krwawi i nie ma widocznych ran, to nic poważnego się nie stało. Zwierzak nie powie nam, że boli go głowa, ma mdłości i zawroty głowy, możemy nie zdawać sobie sprawy, że jego mózg został uszkodzony. Jeśli więc Twój podopieczny doznał poważnego uderzenia w głowę i wykazuje jakiekolwiek oznaki urazu, jak najszybciej zabierz psa do lekarza weterynarii. Nieleczony obrzęk mózgu spowodowany urazem głowy może prowadzić do drgawek, śpiączki, a w najgorszych przypadkach nawet do śmierci.

Rodzaje urazów mózgu u psa

Urazy mózgu są wyniszczające i niestety – często śmiertelne. Najogólniej rzecz ujmując, rozróżnia się pierwotne urazy mózgu (będące wynikiem bezpośredniego działania czynnika uszkadzającego) oraz wtórne urazy mózgu, które pojawiają się po pierwotnym uszkodzeniu mózgu i mogą obejmować krwawienie z naczyń krwionośnych mózgu i/lub obrzęk tkanki mózgowej.

Wstrząśnienie mózgu u psa

Wstrząśnienie mózgu u psa (commotio cerebri) można zdefiniować jako odwracalne uszkodzenie mózgu spowodowane urazem. Istotne jest, iż w badaniach obrazowych nie stwierdza się widocznych zmian morfologicznych.

Stłuczenie, zgniecenie mózgu

Stłuczenie, zgniecenie mózgu (contusio cerebri) – w wyniku tępego urazu mózgowioczaszki, wywołanego uderzeniem i przeciwuderzeniem (tzw. coup – contrecoup) dochodzi do ograniczonych lub wieloogniskowych obrażeń tkanki mózgowej, takich jak:

  • krwotok,
  • rozdarcie,
  • zmiażdżenie.

Objawy kliniczne stłuczenia mózgu są uzależnione od umiejscowienia i rozległości obrażeń, zwykle jednak są one cięższe i dłużej obecne niż przy wstrząśnieniu, a dodatkowo mogą one być nieodwracalne. Często dochodzi do utraty przytomności i śpiączki zwierzęcia.

Obrażenia typu coup – contrecoup

Ten rodzaj uszkodzenia mózgu wiąże się z wystąpieniem stłuczenia mózgu. Coup-contrecoup stanowi następstwo wytworzenia chwilowego ciśnienia dodatniego po stronie działania siły (coup – czyli uraz w miejscu uderzenia) i podciśnienia po przeciwnej stronie mózgu (counter-coup – uraz znajdujący się po przeciwnej stronie od miejsca uderzenia). Do urazu typu coup dochodzi w momencie uderzenia poruszającego się przedmiotu w nieruchomą głowę, a do urazu contrecoup – gdy poruszająca się głowa uderza w nieruchomy obiekt. Mówiąc prościej – jeśli mózg jest uszkodzony po obu stronach, czyli tam, gdzie został pierwotnie uderzony oraz tam, gdzie “odbił” się on od przeciwnej strony czaszki mówimy o urazie coup – contrecoup.

Rozdarcie mózgu

Rozdarcie mózgu (laceratio cerebri) – to perforujące uszkodzenia tkanki nerwowej mózgu spowodowane złamaniem kości czaszki i ranami penetrującymi. Objawy kliniczne podobne są do tych obserwowanych przy wstrząśnieniu mózgu.

Uraz aksonalny

Istnieją również kontuzje, w których nie doszło do widocznego uszkodzenia, a jednak mózg przyjął bezpośrednie uderzenie.

Rozlany uraz aksonalny jest rodzajem uszkodzenia mózgu, które obejmuje urazy aksonów (czyli wypustek odchodzących od komórek nerwowych) spowodowane przez siły popychające tkanki w mózgu obok siebie.

Rozproszony uraz aksonalny spowodowany jest drżeniem lub ruchem obrotowym – wszystko, co trzęsie, gwałtownie obraca lub spowalnia głowę powoduje obciążenie mózgu. Ten stan może powodować uszkodzenia, które rozprzestrzeniają się na kilka obszarów mózgu. U ludzi obserwowane jest to w tzw. zespole dziecka potrząsanego. 

Możliwe jest połączenie tych urazów, w zależności od wypadku lub znęcania się, którego doznał pies.

Patogeneza urazu mózgu psa

Uraz mózgoczaszki (tępy lub penetrujący) doprowadza do uszkodzenia naczyń krwionośnych mózgowia, czego wynikiem może być krwotok i obrzęk. Krwotok zwykle jest śródmiąższowy, czyli dochodzi do krwawienia do tkanki mózgowej, a rzadziej do przestrzeni nadoponowej i podpajęczynówkowej. W pierwszych 24-48 godzinach obrzęk przeważnie jest ograniczony, po tym czasie obejmuje zarówno substancję szarą, jak i białą mózgu.

Z powodu obrzęku i krwawienia dochodzi do wzrostu ciśnienia w mózgoczaszce i do wklinowania mózgu, w wyniki czego rozwija się błędne koło: niedostateczne ukrwienie pogłębia obrzęk, to prowadzi do wzrostu ciśnienia, co z kolei powoduje dalsze zaburzenia ukrwienia w tym rejonie.

W wyniku uruchomienia mechanizmów obronnych mózgu następuje przemieszczenie się części potylicznej pod namiot błoniasty mózgu (przepuklina namiotu móżdżku), co powoduje zgniecenie pnia mózgu. Objawia się to zaburzeniami i utratą przytomności, osłabieniem lub brakiem funkcji nerwów czaszkowych oraz zaburzeniami ruchu i oddychania (są to niepomyślne rokowniczo symptomy). Bezpośrednio po urazie lub z pewnym opóźnieniem mogą pojawić się ataki padaczkowe.

W następstwie bezpośredniego urazu mogą rozwinąć się czynniki wtórne, które oddziałują destrukcyjnie na komórki nerwowe i pogarszają stan pacjenta po urazie mózgu. Kluczową rolę odgrywają:

  • kwasica,
  • hipoksja,
  • szkody wywołane przez wolne rodniki.

W efekcie niedokrwienia mózgu dochodzi do wzrostu stężenia dwutlenku węgla, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu ciśnienia krwi. Aktywacja ośrodków nerwu błędnego wywołuje bradykardię i wraz z uwolnionymi katecholaminami prowadzi także do zaburzeń rytmu serca.

Wstrząśnienie OUN

W medycynie człowieka istnieje stan określany jako wstrząśnienie ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Definiowany jest ono jako przejściowa dysfunkcja neurologiczna zaistniała po urazie, przy czym nie stwierdza się występowania nieprawidłowości strukturalnych w diagnostyce obrazowej. Charakterystyczne jest to, że objawy neurologiczne po takim traumatycznym zdarzeniu ustępują szybko i całkowicie. Jednak pomimo faktu, iż symptomy są przemijające, mogą one być ciężkie, a dotyczą przede wszystkim obszaru objętego wstrząsem. Przykładowo u ludzi z urazem głowy obserwowana może być:

  • przejściowa utrata przytomności,
  • zniesienie różnych funkcji odruchowych,
  • amnezja,
  • dysfunkcja móżdżku.

U pacjentów, u których doszło do wstrząśnienia kręgosłupa z kolei uwidaczniają się objawy ze strony rdzenia kręgowego – od parestezji do porażenia czterokończynowego.

Wyróżnia się trzy postaci zespołów wstrząsowych:

  • wstrząśnienie mózgu,
  • wstrząśnienie kręgosłupa,
  • wstrząśnienie móżdżku.

W weterynarii zwykle mamy do czynienia ze wstrząśnieniem mózgu.

Niezależnie od tego, czy wstrząśnienie dotyczy mózgu, móżdżku czy rdzenia kręgowego, charakteryzuje się ono trzema cechami:

  1. Jest zawsze spowodowane urazem.
  2. Objawy neurologiczne są zazwyczaj przemijające i prawie zawsze dochodzi do pełnego wyzdrowienia.
  3. Obrazowanie diagnostyczne (radiogramy, rezonans magnetyczny, tomografia komputerowa) pokazuje prawidłowe wyniki lub też obserwowane są zmiany, które nie są proporcjonalne do objawów klinicznych.

Wstrząśnienie mózgu u psa

Wstrząśnienie mózgu u psa
Wstrząśnienie mózgu u psa

Angielski termin “concussion” pochodzi od łacińskiego słowa “concutere” oznaczającego “gwałtownie wstrząsnąć”. Wstrząśnienie mózgu u psa jest właśnie zwykle wywołane przez nagłe przyspieszenie lub spowolnienie głowy.

Pomimo faktu, iż samo wstrząśnienie mózgu uważane jest za nieszkodliwy i przemijający stan patologiczny, niesie ono jednak za sobą ryzyko wystąpienia trzech rodzajów konsekwencji:

  1. Zespołu po wstrząśnieniu mózgu.
  2. Zespołu drugiego uderzenia.
  3. Przewlekłej encefalopatii urazowej.

Zespół po wstrząśnieniu mózgu – przedłużone zdrowienie z objawów wstrząsu trwające dłużej niż 7dni (medycynie ludzkiej istnieją doniesienia o wycofywaniu się objawów nawet po 5 latach po urazie).

Zespół drugiego uderzenia – rzadkie, jednak najbardziej niepokojące i często śmiertelne urazowe uszkodzenie mózgu. Może wystąpić w sytuacji, gdy dojdzie do drugiego urazu mózgu zanim jeszcze ustąpią objawy pierwszego urazu. Zwykle ten drugi uraz jest tylko niewielkim uderzeniem w głowę, ale skutkuje katastrofalnymi konsekwencjami, np. śpiączką spowodowaną obrzękiem mózgu i przepukliną mózgu.

Przewlekła encefalopatia pourazowa to choroba neurodegeneracyjna spowodowana powtarzającymi się uderzeniami w głowę. W grupie największego ryzyka znajdują się sportowcy uprawiający sporty kontaktowe (np. bokserzy). W literaturze weterynaryjnej udokumentowano podejrzenie przewlekłego urazowego uszkodzenia mózgu u psa poddawanego powtarzającej się przemocy fizycznej ze strony właściciela.

Wstrząśnienie rdzenia kręgowego u psa

To w pełni odwracalny stan spowodowany urazem z objawami wynikającymi z uszkodzenia rdzenia kręgowego bez widocznych zmian strukturalnych w diagnostyce obrazowej. Deficyty neurologiczne zwykle ustępują w ciągu 72 godzin od urazu.

Wstrząśnienie móżdżku u psa

U ludzi jest to rzadki rodzaj uszkodzenia, który charakteryzuje się przejściową dysfunkcją móżdżku spowodowaną urazem głowy, przy czym wyniki badania tomografem komputerowym są prawidłowe (to odróżnia wstrząśnienie od stłuczenia móżdżku).

Dlaczego dochodzi do wstrząsu mózgu u psa?

Neurofizjologia wstrząśnienia mózgu nie jest jeszcze do końca poznana, choć podejmowane są próby wyjaśnienia tego stanu:

Hipoteza naczyniowa

Jej głównym założeniem jest to, że utrata przytomności i innych funkcji po urazie głowy jest spowodowana krótkim epizodem niedokrwienia mózgu. Przypuszcza się, że mechanizmami odpowiedzialnymi za niedokrwienie są:

  • skurcz lub paraliż naczyń krwionośnych,
  • stymulacja odruchowa,
  • opróżnianie naczyń włosowatych z krwi i – najczęściej – niedrożność lub zatrzymanie przepływu mózgowego.

Teoria siatkowata

Zgodnie z nią, z urazem wstrząsowym związany jest przede wszystkim układ siatkowaty wstępujący w pniu mózgu. W wyniku nagłej rotacji mózgu lub gwałtownego zgięcia lub wyprostu pnia mózgu może dochodzić do “spięcia” między jego ścieżkami. Z patofizjologicznego punktu widzenia, nagła deformacja lub ucisk pnia mózgu może uwolnić obfite ilości acetylocholiny, które zalewają przestrzeń międzykomórkową i tymczasowo utrudniają transmisję synaptyczną w obrębie tej części układu siatkowatego.

Teoria dośrodkowa

Według niej główne miejsce działania wstrząsu mózgu leży nie głęboko w pniu mózgu, ale powierzchownie w korze mózgowej. Zatem wstrząśnienie mózgu byłoby spowodowane przez destrukcyjnie działające, mechanicznie naprężenia działające na mózg dośrodkowo (od powierzchni mózgu do wewnątrz), wpływając na rdzeń międzymózgowia i śródmózgowia.

Teoria konwulsyjna

Teoria konwulsyjna zakłada, że wstrząśnienie początkowo nie osłabia, a tymczasowo pobudza funkcję komórki. Natychmiastowa reakcja mózgu na wstrząs jest więc stanem nadpobudliwości z powodu rozległej depolaryzacji błony neuronalnej. Dlatego wstrząśnienie postrzegane jest jak rodzaj napadu padaczkowego.

Najczęstsze przyczyny wstrząsu mózgu u psów

Najczęstsze przyczyny wstrząsu mózgu u psów
Najczęstsze przyczyny wstrząsu mózgu u psów

Psy mogą doznać wstrząśnienia mózgu na wiele sposobów, jednakże najczęstszymi przyczynami urazu głowy są:

  • wypadki samochodowe,
  • ostra zabawa lub bójki z innymi psami,
  • upadki z dużej wysokości.

Wypadki komunikacyjne

U psów, podobnie jak u ludzi, częstą przyczyną wstrząsu mózgu są wypadki komunikacyjne. Do wstrząśnienia mózgu może dojść w sytuacji, gdy pies jest potrącony przez samochód, ale także gdy znajduje się w samochodzie i jest przypadkowym uczestnikiem kolizji. Dlatego psy powinny nie być pozostawione bez nadzoru, zwłaszcza w obszarach miejskich i zawsze w pobliżu ulicy powinny być prowadzone na smyczy. Podobnie – podczas podróży samochodem z psem należy pamiętać, że jest on takim samym pasażerem, jak każdy członek rodziny i nie wolno zapominać o pasach bezpieczeństwa, które zasadniczo mogą zminimalizować ryzyko silnego uderzenia w głowę.

Urazy tępe

Wstrząśnienie mózgu jest zwykle spowodowane obrażeniami tępymi, takimi jak:

  • upadek z wysokości,
  • zderzenie z innymi psami,
  • wpadnięcie z impetem w drzewo lub w inną “przeszkodę” (np. ścianę, szklane drzwi itp.),
  • celowe lub przypadkowe kopnięcie przez duże zwierzę (np. krowę, konia),
  • przypadkowe uderzenie piłką, kijem baseballowym czy innym narzędziem,
  • upadek ciężkiego przedmiotu na głowę zwierzęcia (np. doniczka z parapetu).

Atak psów lub innych zwierząt

Podczas takich sytuacji pies może zostać gwałtowanie potrząsany lub nawet rzucony o ziemię. Zwłaszcza małe psy doznają częstych urazów w parkach dla psów lub nawet na zwykłych spacerach, gdy zostaną zaatakowane przez większego psa. 

Upadek lub upuszczenie

Psy ras małych lub miniaturowych są często noszone na rękach przez swoich właścicieli. Czasem niestety zdarza się, że podopieczny zostanie upuszczony i to jest przyczyną urazu głowy. Najbardziej narażone są psy rasy Chihuahua z powodu niezrośniętego ciemiączka.

Uciążliwe warunki mieszkaniowe z innymi zwierzętami lub członkami rodziny

Do wstrząśnienia mózgu może też dochodzić na skutek nadużycia (znęcania się). Wystarczy, że ktoś wystarczająco mocno uderzy psa w głowę… Niestety, takie sytuacje wcale nie są rzadkie.

Wstrząs mózgu u psa objawy

Właściciele często nie zdają sobie sprawy, że ich pies może doświadczyć wstrząśnienia mózgu. Symptomy zwykle pojawiają się natychmiast lub w ciągu kilku minut, jednak zdarza się, że niezbyt nasilone oznaki wstrząśnienia mózgu rozwijają się jeszcze przez kilka dni po urazie. Średni czas pojawienia się objawów klinicznych wstrząśnienia mózgu to kilka godzin. Jeśli więc pies czuje się dobrze natychmiast po wypadku nie oznacza, że nie doszło do urazu głowy. Gdy zauważysz u zwierzęcia dziwne zachowanie, nawet po kilku godzinach lub dniach od urazu, jak najszybciej zabierz zwierza do lekarza weterynarii, ponieważ interwencja terapeutyczna jest najskuteczniejsza, gdy zostanie wdrożona natychmiast.

Najczęstsze objawy wstrząsu mózgu u psa to:

  • Utrata przytomności. Jednym z najczęstszych objawów wstrząśnienia mózgu u psów jest zmieniony poziom świadomości. Zwierzę może być zdezorientowane, dziwnie uspokojone lub otępiałe, nie wchodzić w interakcje z innymi zwierzętami i nie reagować na otoczenie. Zauważalne może być nagłe przygnębienie lub wycofanie. Jeśli twój pies stracił przytomność, nie ma czasu do stracenia i należy jak najszybciej zabrać do lecznicy weterynaryjnej. 
  • Problemy z chodzeniem lub równowagą. To dość subtelny, ale również ważny objaw wstrząśnienia mózgu. Jeśli twój pies doznał urazu głowy, koniecznie monitoruj go pod kątem występowania wszelkich zaburzeń w poruszaniu się. Jeśli zauważysz u niego nierówny chód, potykanie się, problemy z utrzymaniem się na kończynach, zataczanie jak najszybciej skontaktuj się z weterynarzem.
  • Wymioty u psa. Zwierzęta mogą wymiotować z różnych powodów, ale należy pamiętać że wymioty są również objawem wstrząśnienia mózgu, tym bardziej oczywistym, jeśli towarzyszą mu inne – wymienione tu – objawy.
  • Anizokoria. Różnej wielkości źrenice (jedna bardzo mała, druga większa) to klasyczny znak, że pies doznał jakiegoś urazu głowy. Jest to jednocześnie bardzo ważny sygnał dla właściciela, żeby jak najszybciej zabrać psa do weterynarza.
  • Oczopląs. Kolejnym objawem, wymagającym szczególnej uwagi są nieprawidłowe ruchy oczu. Właściciele mogą zauważyć szybkie ruchy oczu z boku na bok lub w górę i w dół. Wygląda to tak, jakby pies obserwował coś poruszającego się bardzo szybko. Jest to bardzo ważny objaw neurologiczny, wymagający pilnej konsultacji medycznej.
  • Inne objawy wstrząsu mózgu u psa to:
  • Pies może również wpaść we wstrząs i wykazywać objawy takie, jak blade lub białe dziąsła, szybki oddech, szybkie, ale słabe bicie serca i niska temperatura ciała.

Co robić gdy podejrzewasz wstrząs mózgu u Twojego  psa?

Co robić gdy podejrzewasz wstrząs mózgu u Twojego  psa?
Co robić gdy podejrzewasz wstrząs mózgu u Twojego  psa?

Najbezpieczniej jest powiedzieć, że jeśli twój pies doświadczył jakiejkolwiek formy urazu, należy jak najszybciej zabrać go do lekarza weterynarii, niezależnie od tego, czy przejawia objawy kliniczne wstrząśnienia mózgu czy też nie. Z całą pewnością natomiast zwierzę powinno zostać zbadane, jeśli obserwujesz u niego zmieniony stan psychiczny, taki jak np. utrata przytomności. Pamiętaj, że zwierzak niekoniecznie będzie jawnie manifestował swój ból i dezorientację – czasem tylko wnikliwa obserwacja właściciela umożliwia szybkie wykrycie niepokojących symptomów. Jeśli więc wiesz lub podejrzewasz, że twój pies mógł doznać jakiejś traumy, monitoruj jego zachowanie i czynności fizjologiczne, by wcześnie wychwycić rozwijające się objawy wstrząśnienia mózgu.

W przypadku urazu głowy niezmiernie ważne jest szybkie działanie. Czas na interwencję – kiedy terapia może być najskuteczniejsza – jest bardzo krótki. Czasami zwierzę może potrzebować tylko leczenia wspomagającego i szybko wraca do domu, jednak zdarzają się sytuacje, w których wymagana jest intensywna opieka – zwłaszcza, gdy podejrzewamy, że wtórne problemy po pierwotnej traumie zaczną ewoluować i pogorszyć stan pacjenta.

W sytuacji, gdy podejrzewasz uraz głowy u swojego podopiecznego, zastosuj się do następującego protokołu:

  • Zaprzestań jakiejkolwiek aktywności, w którą zaangażowany jest twój pies i udaj się z nim do cichego, spokojnego miejsca.
  • Staraj się uspokoić swoje zwierzę. Pies jest prawdopodobnie zdenerwowany swoim nieprzyjemnym doświadczeniem, może być pobudzony i zachowywać się niespokojnie.
  • Obserwuj psa pod kątem występowania jakichkolwiek z wymienionych wyżej objawów. Zwierzę może wykazywać normalny poziom świadomości, reagować na bodźce i nie przejawiać niepokojących objawów, jednak pamiętaj, że czasami objawy wstrząśnienia mózgu rozwijają się dopiero po czasie. W niektórych przypadkach pies nie będzie wykazywał żadnych objawów, ale jeśli uraz był wystarczająco znaczący, lepiej zachować ostrożność. Jeśli twój pies wykazuje widoczne symptomy wstrząśnienia mózgu lub ma widoczne oznaki urazu głowy, musisz natychmiast udać się z nim do lekarza weterynarii.
  • Rasy psów z otwartymi ciemiączkami należy zawsze natychmiast zabrać do weterynarza.
  • Jeśli pies ma krwawiącą ranę na głowie uciśnij ją, aby zatrzymać krwawienie. W przypadku każdej widocznej rany głowy lub nawet zwykłego stłuczenia zaleca się zastosowanie zimnego kompresu. Rany głowy często obficie krwawią, dlatego podczas transportu należy nałożyć kompres nasączony wodą lub roztworem soli fizjologicznej, aby zabezpieczyć ranę przed infekcją.
  • Zawieź psa do lekarza weterynarii.
    • Aby zminimalizować ryzyko wystąpienia dalszych obrażeń ważne jest, aby podczas transportu psa do weterynarza przestrzegać zasad bezpieczeństwa.
      • Jeśli zwierzę jest nieprzytomne lub półprzytomne, unieś jego głowę pod kątem ok. 30°i ułóż na podwyższeniu (na poduszce lub zwiniętym kocu). Zmniejszy to ciśnienie w mózgoczaszce i może zapobiec rozwojowi obrzęku mózgu.
      • Pies nie powinien być krępowany lub chwytany za głowę i szyję. Zaleca się zdjęcie obroży, ponieważ ucisk na tkanki szyi może utrudnić przepływ krwi do mózgu. Jeśli chcesz trzymać psa na smyczy, preferowane są szelki lub uprząż.
    • Pies, który nie może samodzielnie chodzić, będzie wymagał deski lub noszy, co oznacza, że będziesz potrzebować pomocy przyjaciela, aby bezpiecznie wprowadzić go do samochodu. Niezmiernie istotne jest, by unikać wielu manipulacji podczas przenoszenia zwierzęcia, zwłaszcza jeśli zostało ono potrącone przez samochód.
    • Jeśli twój pupil jest nieprzytomny lub jeśli widoczne są poważne objawy, zadzwoń wcześniej do kliniki weterynaryjnej, aby personel mógł przygotować się na wasze przybycie.
  • Wstrząs jest stanem zagrażającym życiu w przypadku urazu głowy i należy dołożyć wszelkich starań, aby ranne zwierzę było spokojne i ciepłe. Oznaki wstrząsu to blade lub niebieskawe dziąsła, nieregularne tętno, obniżona temperatura i spowolniona aktywność umysłowa. Jeśli pies wykazuje takie objawy, podnieś jego głowę obserwuj go, aby sprawdzić, czy konieczne jest wykonanie resuscytacji krążeniowo-oddechowej:
    • Jeśli zwierzę straci przytomność podczas transportu, delikatnie rozchyl jego szczęki i pociągnij język do przodu, aby udrożnić drogi oddechowe.
    • Jeśli dojdzie do zatrzymania akcji serca, resuscytacja musi rozpocząć się od razu (jak ją przeprowadzić dowiesz się z artykułu “Pierwsza pomoc u psa“):
      • Połóż psa na boku, na płaskiej powierzchni.
      • Połóż jedną rękę na drugiej na najszerszej części klatki piersiowej, a nie nad sercem. W przypadku szczeniąt i psów ras miniaturowych połóż tylko kciuk po jednej stronie klatki piersiowej, a pozostałe palce po drugiej stronie.
      • Trzymając ręce wyprostowane w łokciach uciskaj rytmicznie klatkę piersiową do 1/4 jej głębokości w tempie 80 uciśnięć na minutę.
      • Kontynuuj RKO, aż pies zacznie samodzielnie oddychać i będzie miał równomierną akcję serca lub do czasu, gdy personel weterynaryjny przejmie kontrolę. 
  • Pierwsza pomoc u pacjenta po doznanym urazie mózgu ma często kluczowe znaczenie w wyeliminowaniu odległych następstw obrażeń w obrębie tkanki mózgowej.

Rozpoznanie wstrząsu mózgu u psa

Rozpoznanie wstrząsu mózgu u psa
Rozpoznanie wstrząsu mózgu u psa

U ludzi główne objawy kliniczne wstrząsu mózgu to:

  • czasowa utrata przytomności,
  • zniesienie różnych funkcji odruchowych,
  • amnezja.

Kiedy więc człowiek doznaje urazu głowy, lekarz najpierw zadaje mu pytania w celu sprawdzenia pamięci i funkcji mózgu. Niestety, lekarz weterynarii nie może posiłkować się takimi metodami, a do określenia rodzaju urazu głowy u psów wykorzystuje poniższe informacje:

  • Objawy kliniczne:
    • Ich natężenie zależy od miejsca urazu i rozległości obrażeń:
      • Kora mózgowa: apatia, otępienie, śpiączka, ataki przeciwległe, niedowłady połowicze, zwężone reagujące źrenice, prawidłowe ruchy gałki ocznej, prawidłowe oddychanie;
      • Pień mózgu: zaburzenia świadomości, ewentualnie niedowład połowiczy lub czterech kończyn, zmieniony wygląd źrenic i/lub wydłużona reakcja na światło, ewentualnie zaburzenia częstości i rytmu oddychania, sztywność odmóżdżeniowa (obrzęk lub ucisk mózgu);
      • Móżdżek (rzadko): nieobecne zaburzenia świadomości, ataksja, dysmetria, drżenie zamiarowe, brak odruchu zagrożenia przy zachowanym widzeniu, ewentualnie opistotonus z wyprostowaniem kończyn przednich i zgięciem tylnych;
      • Aparat przedsionkowy (złamania części skalistej kości skroniowej): nieobecne zaburzenia świadomości, ataksja przedsionkowa, ruch maneżowy (kołowacizna), przekrzywienie głowy, oczopląs, zez.
    • U psów, które uczestniczyły w wypadku komunikacyjnym lub spadły z dużej wysokości mogą występować obrażenia dotyczące innych narządów.
    • Złamania kości czaszki powodują deformację lub wyczuwalne wgłębienie w sklepieniu lub części twarzowej czaszki, krwawienie lub wydostawanie się płynu mózgowo-rdzeniowego z ucha lub jamy nosowej, odmę podskórną (gdy doszło do uszkodzenia zatok).
    • Poważny uraz głowy powoduje:
      • otępienie (znacznie ograniczona reakcja na bodźce bólowe) lub śpiączkę (brak reakcji na bodźce bólowe);
      • nieprawidłowości w wyglądzie źrenic:
        • zwężone, reagujące na światło źrenice wskazują na obrzęk lub uraz mózgu (rokowanie ostrożne do umiarkowanie dobrego),
        • średnio rozszerzone, niereagujące źrenice wskazują na uraz pnia mózgu (złe rokowanie),
        • zmiana wyglądu źrenic – od zwężonych do średnio rozszerzonych i ustalonych sugeruje występowanie przepukliny mózgu (złe rokowanie),
        • źrenice asymetryczne (poza urazem oka i wtórnym zapaleniem błony naczyniowej) mogą wskazywać na uszkodzenie nerwu okoruchowego i ucisk na jądro nerwu przez tkanki mózgu uwięźnięte skutek przepukliny;
      • nieprawidłowości w położeniu i ruchach gałek ocznych:
        • oczopląs fizjologiczny (pozycja gałek ocznych zmienia się przy przesuwaniu głowy z boku na bok) – brak zaburzeń w pniu mózgu,
        • brak oczopląsu fizjologicznego wskazuje na rozległe uszkodzenia pnia mózgu (złe rokowanie),
        • zez oznacza uszkodzenie jąder nerwów czaszkowych III, IV, VI i/lub VII w pniu mózgu,
        • wprowadzenie zimnej lub ciepłej wody do kanału słuchowego powinno wywołać oczopląs z szybką fazą w stronę ucha wypełnionego wodą – brak tej reakcji skazuje na rozległe uszkodzenia pnia mózgu (test kaloryczny jest obecnie rzadko wykonywany);
      • zmiany w sposobie oddychania:
        • oddech typu Cheyne’a – Stokesa (cykliczne zwiększanie i zmniejszanie częstotliwości oddechów) wskazuje na poważne, rozsiane uszkodzenie mózgu lub uszkodzenie międzymózgowia,
        • hiperwentylacja (zwiększona częstotliwość oddychania) może być spowodowana kwasicą mózgu, niedotlenieniem lub przepukliną mózgu (uszkodzenie śródmózgowia),
        • oddech niezborny (apneustyczny) – czyli wykonywanie szybkiego wdechu z krótkim i niepełnym wydechem świadczy o poważnym uszkodzeniu pnia mózgu (uraz mostu lub rdzenia przedłużonego);
      • zmiany postawy:
        • Sztywność odmóżdżeniowa (dogrzbietowe wygięcie szyi czyli opistotonus i sztywność mięśni prostowników we wszystkich czterech kończynach) świadczy o poważnym uszkodzeniu pnia mózgu. Może być wywołana zawałem krwotocznym lub niedokrwiennym, przerwaniem pnia mózgu lub przepukliną mózgu. U zwierzęcia występuje brak czucia głębokiego i reakcji na bodźce. Rokowanie bardzo złe.
        • Sztywność odmóżdżkowa (sztywność mięśni prostowników kończyn piersiowych ze zmiennym wyprostowaniem/zgięciem kończyn miednicznych) wskazuje na uraz lub przepuklinę móżdżku. Zwierzę jest przytomne i świadome, a źrenice reagują na światło. Rokowanie zdecydowanie lepsze niż przy sztywności odmóżdżeniowej.
        • Odruchy rdzeniowe są prawidłowe lub nieznacznie nasilone.
  • Pełne badanie kliniczne (osłuchiwanie klatki piersiowej, omacywanie jamy brzusznej) w celu wykrycia obrażeń wielonarządowych.
  • Badanie morfologiczne i biochemiczne krwi w celu określenia czynności narządów (zwłaszcza wątroby i nerek), równowagi wodnej i kwasowo-zasadowej, a także wykrycia ewentualnych toksyn. 
  • Zdjęcia rentgenowskie okolicy głowy i szyi mogą być pomocne w ustaleniu, czy doszło do pęknięcia czaszki w miejscu urazu, chociaż tomografia komputerowa (TK) zapewni wyraźniejszy obraz zarówno czaszki, jak i mózgu. Do diagnozowania urazów mózgu i rdzenia kręgowego metodą z wyboru jest badanie MRI.

Jeśli niemożliwe jest jednoznaczne wykluczenie wstrząśnienia mózgu, lekarz weterynarii może zatrzymać psa w szpitalu, aby obserwować objawy i być gotowym do reagowania w nagłych wypadkach. Poważnie chore zwierzęta mogą być hospitalizowane przez wiele dni.

Uraz mózgu u psa leczenie

Uraz mózgu u psa leczenie
Uraz mózgu u psa leczenie

Leczenie pacjentów z podejrzeniem wstrząśnienia mózgu może się różnić w zależności od ciężkości urazu, ale istnieje kilka standardowych procedur.

  • Stabilizacja pacjenta. U każdego pacjenta po urazie głowy należy jak najszybciej ustabilizować wszystkie zaburzenia, stanowiące zagrożenie dla jego życia.
  • Z pacjentem urazowym należy obchodzić się bardzo delikatnie, żeby nie destabilizować jego stanu zdrowia i nie wywoływać dodatkowego stresu. Pies z powodu bólu może nieoczekiwanie ukąsić, jednak farmakologiczne uspokojenie stosuje się tylko u pacjentów agresywnych. Podaje się diazepam w dawce 0,5 mg/kg m.c. dożylnie lub fenobarbital w dawce 1-5 mg/kg m.c. dożylnie lub we wlewie ciągłym kroplowym z intubacją i stałym nadzorem (gdy wskazana jest śpiączka farmakologiczna za pomocą fenobarbitalu). Barbiturany (poza sedacją) obniżają ciśnienie wewnątrzczaszkowe, zmniejszają zużycie tlenu, zmniejszają ukrwienie mózgu drogą obniżenia ciśnienia tętniczego i mogą tym sposobem ograniczyć dalsze szkody mózgowe. 
  • Tamowanie krwawienia. Na krwawiące rany zakłada się opatrunek uciskowy, duże krwawiące naczynia podwiązuje się, a głębokie rany zszywa się.
  • Tlenoterapia. Zaleca się stosowanie tlenoterapii u wszystkich pacjentów po urazach głowy, aby zmniejszyć stopień uszkodzenia neuronów skutek niedotlenienia tkanki mózgowej. Zwiększona podaż czystego tlenu i hiperwentylacja powinny zmniejszyć ciśnienie wewnątrzczaszkowe. Zastosowanie techniki terapii biernej i sztucznego oddychania zależą od stanu i współpracy pacjenta.
    • U psów przytomnych podaje się nawilżony tlen w ilości 100 ml O2/kg/min za pomocą maski, namiotu lub komory tlenowej, względnie przez sondę donosową.
    • U psów w śpiączce wykonuje się dotchawiczą intubację i stosuje się oddech kontrolowany (10-20 oddechów na minutę) z podażą nawilżonego tlenu w ilości 100 ml 02/kg/min., ewentualnie przy pogorszeniu hiperwentylacja. 
  • Płynoterapia dożylna. Infuzję roztworów elektrolitowych lub transfuzję krwi dostosowuje się do stanu krążenia. Każdą niezbędną dożylną terapię płynami należy podawać ostrożnie, aby uniknąć gromadzenia się płynu w mózgu, nawet jeśli występuje krwawienie wymagające uzupełnienia płynów. Unika się podawania dużych objętości płynów, by nie dopuścić do wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego. W medycynie człowieka przeciwwskazane jest stosowanie roztworu Ringera z mleczanami (osmolarność). Preferuje się roztwory Ringera bez mleczanów dawce 20-40 ml/kg/h, we wstrząsie 90 ml/kg/h w pierwszej godzinie.
  • Profilaktyka i leczenie urazowego obrzęku mózgu:
    • Stosowanie glikokortykosteroidów jest kontrowersyjne (w medycynie człowieka wręcz niewskazane).
    • Furosemid 2-5 mg/kg w bolusie kilka minut przed infuzją 1-2 g 20% mannitolu (podawany w ciągu 15-20 minut).
      • Furosemid zmniejsza ciśnienie wewnątrzczaszkowe poprzez wzmożenie produkcji moczu. Mannitol obniża je przez swoje osmodiuretyczne działanie, które trwa krótko i ciśnienie ponownie wzrasta jako efekt odbicia (“rebound effect”). Furosemid podany na kilka minut przed mannitolem może wyeliminować ten efekt.
      • Mannitol stosuje się tylko i wyłącznie, jeśli u zwierzęcia nie występuje hipowolemia oraz gdy pogarsza się stan ogólny pacjenta i śpiączka ulega pogłębieniu. Po podaniu mannitolu mogą nasilić krwotoki wewnątrzczaszkowe. Poza tym ważne są powtarzalne kontrole poziomu elektrolitów monitorujące osmolarność.
  • Leki przeciwbólowe, np. buprenorfina.
  • Przy otwartych złamaniach mózgoczaszki podaje się profilaktycznie, czasem przez kilka tygodni, antybiotyki przechodzące do płynu mózgowo-rdzeniowego. (trimetoprim/sulfonamid 30 mg/kg /dzień lub chloramfenikol 50mg/kg 3x dziennie).
  • Wysokie ułożenie głowy, np. na poduszce nieco obniża ciśnienie wewnątrzczaszkowe.
  • Normalizacja ciepłoty ciała. W przypadku występowania hipotermii podwyższa się temperaturę ciała kocem lub poduszką elektryczną, względnie termoforem. Przy hipertermii do oziębienia ciała używa się okładów z wilgotnych okładów. Zaleca się nie przekraczać zakresu temperatur od 37-38ºC.
  • Opróżnienie pęcherza moczowego. U leżących pacjentów zaleca się opróżnianie pęcherza przez jego ręczne uciskanie. Długotrwałe cewnikowanie pęcherza niesie za sobą ryzyko zakażenia dróg moczowych.
  • Zapobieganie odleżynom. Ułożenie pacjenta na miękkim, suchym posłaniu oraz zmiana pozycji ciała zwierzęcia: co 2 godziny należy go przekładać z jednego na drugi bok.
  • Nawilżanie rogówek co 8 godzin (jeśli jest taka potrzeba).
  • Fizjoterapia. CO 6-8 godzin wykonuje się ruchy bierne w stawach kończyn.
  • Powtarzalne kontrole elektrolitów i glukozy we krwi dla uniknięcia zaburzeń metabolicznych.
  • Powtarzalne kontrole ciśnienia krwi oraz temperatury wewnętrznej ciała.
  • Wspomaganie żywieniowe. Rozległy uraz mózgu powoduje znaczne zwiększenie zapotrzebowania energetycznego. Zwierzęta nieprzyjmujące pokarmów i/lub płynów należy w porę zacząć karmić i nawadniać sztucznie. Preferowane jest podawanie pokarmu dojelitowo. U niejedzącego pacjenta może zachodzić konieczność założenia sondy żołądkowej.
  • Zabieg chirurgiczny przeprowadza się w celu zaopatrzenia ran tkanek miękkich, otwartych złamań czy przemieszczonych do wewnątrz odłamów kostnych.
  • Kontrola neurologiczna. Początkowo pacjent powinien być badany neurologicznie co 15 minut tak, aby można było w porę uchwycić pogorszenie stanu zdrowia i podjąć szybko interwencję leczniczą. Ocenia się świadomość, źrenice, zdolność widzenia, nerwy czaszkowe, postawę oraz ewentualną obecność ataków padaczkowych.
  • Wkrótce po ustabilizowaniu pacjenta można wykonać rtg głowy i/lub badanie CT/MRT.

Ze względu na to, że stan pacjenta po urazie głowy może dynamicznie się zmieniać, zaleca się pozostawienie psa w szpitalu. Obserwacja przez personel weterynaryjny jest istotna ze względu na niebezpieczeństwo wtórnego urazu, który wywołuje kaskadę w mózgu, powodującą obrzęk i stan zapalny, a czasem krwawienie. Dlatego też najlepiej jest umieścić swojego zwierzaka w placówce medycznej, zamiast próbować monitorować go w domu.

Powikłania wstrząśnienia mózgu u psa

Niektóre potencjalne długoterminowe powikłania wstrząśnienia mózgu u psa obejmują:

  • trwające napady,
  • niekontrolowany obrzęk mózgu,
  • krwawienie wewnątrzczaszkowe,
  • progresja objawów ze strony układu nerwowego wskazująca na trwałe uszkodzenie mózgu,
  • niedożywienie spowodowane trudnościami w przyjmowaniu pokarmu,
  • wysuszenie rogówki z powodu zmniejszonego mrugania.

Rokowanie

Prognoza u pacjentów z urazem mózgowym jest zawsze ostrożna ze względu na komplikacje, które mogą wystąpić nawet w odległym czasie. Dlatego też w porę udzielona pierwsza pomoc i ciągłe monitorowanie psa są niezwykle ważne, ponieważ ograniczają ryzyko wystąpienia wtórnych urazów. Przy szybkim leczeniu większość wstrząśnień mózgu u psa nie powoduje długotrwałych uszkodzeń.

  • Rokowanie korzystne:
    • w przypadku młodego psa z niewielkim pierwotnym uszkodzeniem mózgu i wtórnym uszkodzeniem ograniczonym do gromadzenia się płynu w mózgu,
    • gdy u psa nie dojdzie do dodatkowego pogorszenia układu nerwowego w ciągu 48 godzin,
    • jeśli ciśnienie krwi i poziom glukozy we krwi pozostają w normalnych granicach.
  • W niektórych przypadkach objawy dotyczące układu nerwowego mogą się nasilić zanim zacznie się poprawa. Zakres regeneracji mózgu może nie być oczywisty przez kilka dni. Pełny poziom wyzdrowienia psa może nie być widoczny przez okres do 6 miesięcy lub nawet dłużej.
  • Możliwe jest, że – w przypadku najpoważniejszych urazów lub takich, w których doszło do urazów wtórnych – u pacjenta rozwinie się długotrwałe lub trwałe zmniejszenie zdolności, zarówno neurologicznych, jak i fizycznych. np. może utracić funkcje umysłowe lub cierpieć z powodu drgawek.
  • Niektóre psy umierają z powodu natychmiastowych lub związanych z nimi obrażeń.
  • Powikłania obniżające rokowanie:
    • Powikłania wczesne:
      • wzrost ciśnienia wewnątrzczaszkowego może doprowadzić do podnamiotowej przepukliny i wgłobienia mózgu, sztywności odmóżdżeniowej i bezdechu.
    • Powikłania późne:
      • zapalenie mózgu,
      • padaczka,
      • posocznica,
      • zaburzenia zdolności widzenia,
      • sklejenie opon mózgowych, co może doprowadzić do wytworzenia się przetoki lub wodogłowia.
      • rzadziej notuje się arytmie serca, koagulopatie, moczówkę prostą, neurogenny obrzęk płuc i zachłystowe zapalenie płuc.

Opieka nad psem po urazie mózgu w domu

Większość wstrząśnień mózgu u psów, podobnie jak u ludzi, da się wyleczyć. Twoim zadaniem jest monitorowanie psa pod kątem postępów w powrocie do zdrowia oraz dalsza opieka nad nim po urazie. Gdy twój podopieczny zostanie wypisywany ze szpitala, postępuj zgodnie z instrukcjami lekarza weterynarii. Zapisz wszystkie zalecenia oraz upewnij się, że podajesz leki.

  • Zwierzę, które doznało urazu głowy, powinno pozostać na ograniczonym poziomie aktywności przez minimum dwa tygodnie po powrocie ze szpitala do domu. Staraj się, aby pies był dość stateczny, nie zachęcaj go do zabawy ani nie pozwalaj na wysiłek.
  • Lepiej, jeśli w pomieszczeniu, w którym znajduje się pacjent jest ciemniej i ciszej, ponieważ pomoże to psu pozostać zrelaksowanym i mniej zmotywowanym do hałaśliwości.
  • Przez co najmniej dwa tygodnie po urazie ogranicz psu możliwość korzystania ze schodów, zwłaszcza bez nadzoru. Zastanów się, jakie jeszcze ewentualne zagrożenia dla rekonwalescenta mogą znajdować się w twoim domu i w porę je wyeliminuj.
  • Rany głowy będą prawdopodobnie wymagały zmiany opatrunków, stosowania maści i/lub leków doustnych przepisanych przez weterynarza.
  • Głowa nigdy nie powinna znajdować się niżej niż tułów, aby zapobiec zwiększonemu ciśnieniu wewnątrz czaszki. Jeśli to konieczne, podkładaj psu poduszkę tak, aby głowa znajdowała się wyżej.
  • Ponieważ niektóre psy z urazem mózgu nie mrugają prawidłowo, konieczne może być nawilżanie oczu za pomocą sztucznych łez.
  • Ważne będzie również zapobieganie zabrudzeniom od moczu lub stolca, jeśli pies nie jest w stanie prawidłowo ustawić się do eliminacji.
  • Każdy pies z uszkodzeniem mózgu musi otrzymać odpowiednie odżywianie, aby wspomóc gojenie. Regularnie upewniaj się, że pies je prawidłowo. Jeśli nie może lub nie chce jeść zdrowej ilości pożywnego pokarmu, będzie musiał być karmiony ręcznie lub przez sondę.
  • Jeśli zwierzę po wstrząśnieniu mózgu dużo leży i istnieje ryzyko wystąpienia odleżyn lub poparzenia moczem, zachęcaj go do częstej zmiany pozycji i lecz wszelkie potencjalnie rany.
  • Jeśli pojawią się jakiekolwiek oznaki pogorszenia lub wtórnego urazu, zadzwoń do lekarza weterynarii lub zabierz psa do lecznicy.

Zapobieganie urazom mózgu u psów

Wstrząśnienia mózgu wynikają najczęściej z gwałtownych wydarzeń, takich jak wypadki samochodowe, ataki zwierząt lub upadki z wysokich miejsc. Pomimo, że w większości są to zdarzenia losowe, jednak w wielu przypadkach możemy im zapobiec. Można zmniejszyć ryzyko wstrząśnienia mózgu u psa poprzez:

  • trzymanie psa na ogrodzonym podwórku,
  • angażowanie się w ostrożną jazdę samochodem,
  • upewnieniu się, że pies jest odpowiednio zabezpieczony na smyczy,
  • zwracanie uwagi na przedmioty, które mogą spaść z półek, lub też takie, które wymagają naprawy lub wymiany,
  • ograniczenie ekspozycji na agresywne zwierzęta lub ludzi,
  • unikanie lub zachowanie szczególnej ostrożności podczas noszenia psa,
  • jeśli członkowie rodziny uprawiają sport, upewnienie się, że pies jest bezpieczny w ich otoczeniu.

W przypadku wstrząśnienia mózgu u psów bardzo ważne jest, aby jak najszybciej uzyskać opiekę weterynaryjną, a późniejszym okresie ściśle monitorować cały proces zdrowienia. Chociaż wszystko to może brzmieć przerażająco, wstrząśnienie mózgu u psa rzadko przebiega dramatycznie. Podobnie jak u ludzi, pojedyncze wstrząśnienia mózgu u psów zwykle nie prowadzą do poważnych, długotrwałych uszkodzeń, zwłaszcza jeśli są leczone w odpowiednim czasie. Jeśli Twój psiak nie rozwinie dalszych objawów w okresie monitorowania, zwykle zostanie dość szybko odesłany do domu. Jeśli natomiast twój pupil jest jednym z pechowców z długotrwałymi uszkodzeniami, wiedz że istnieją sposoby, aby pomóc mu w utrzymaniu satysfakcjonującego życia, które nie różni się tak bardzo od normalnego. Specjalne, miękkie diety mogą pomóc psom z uszkodzonym pyskiem, leczenie farmakologiczne może pomóc w napadach padaczkowych, a wózki inwalidzkie mogą pomóc sparaliżowanym lub niestabilnym psom w ćwiczeniu i zabawie. Zawsze postępuj zgodnie z instrukcjami lekarza weterynarii, jeśli chodzi o dalszą opiekę nad swoim psem.

 

Wykorzystane źródła >>

lek wet Krystyna Skiersinis

Lekarz weterynarii Krystyna Skiersinis

Pracuję w Przychodni Weterynaryjnej w Myślenicach. Ze względu na specyfikę placówki zajmuję się głównie szeroko rozumianą diagnostyką, onkologią, rozrodem zwierząt, medycyną regeneracyjną, dermatologią. Swoją przyszłość chciałabym związać z kardiologią.

Komentarze
Subskrybuj
Powiadom o
guest
0 komentarzy
Zobacz wszystkie komentarze

Co Piszczy w Sierści Twojego zwierzaka?

Zalecenia lekarzy weterynarii na Twoim mailu

+ ebook "Czy leki ludzkie są bezpieczne dla psa i kota?"

Co Piszczy w Sierści Twojego zwierzaka?

Porady lekarzy weterynarii na Twoim mailu

+ ebook "Czy leki ludzkie są bezpieczne dla psa i kota?"

Zgoda marketingowa: wyrażam zgodę, aby Co w Sierści Piszczy skontaktował się ze mną drogą mailową, korzystając z informacji podanych w tym formularzu dla celów informacyjnych, aktualizacji i marketingu. Jeśli chcesz wycofać Twoją zgodę kliknij link rezygnacji u dołu każdego wysyłanego przez nas maila. Szanujemy Twoją prywatność i dane osobowe. Tutaj znajdziesz naszą politykę prywatności i regulamin newslettera. Przesyłając ten formularz zgadzasz się, że możemy przetwarzać Twoje dane osobowe zgodnie z tymi warunkami. 

WYPEŁNIJ POLA, ABY POBRAĆ MATERIAŁY W PDF 👇

Zgoda marketingowa: wyrażam zgodę, aby Co w Sierści Piszczy skontaktował się ze mną drogą mailową, korzystając z informacji podanych w tym formularzu dla celów informacyjnych, aktualizacji i marketingu. Jeśli chcesz wycofać Twoją zgodę kliknij link rezygnacji u dołu każdego wysyłanego przez nas maila. Szanujemy Twoją prywatność i dane osobowe. Tutaj znajdziesz naszą politykę prywatności i regulamin newslettera. Przesyłając ten formularz zgadzasz się, że możemy przetwarzać Twoje dane osobowe zgodnie z tymi warunkami.