Leczenie niepłodności u psów [lek wet Krystyna Skiersinis]

W pierwszej części artykułu, poruszającego zagadnienie niepłodności, zawarłam informacje o najczęstszych potencjalnych przyczynach występowania problemów hodowlanych u samic i samców psów. W tym opracowaniu skoncentruję się na rozpoznawaniu i leczeniu niepłodności u tego gatunku.

Jak rozpoznać niepłodność u psa?

Rozpoznanie przyczyn niepłodności nie jest łatwe. Problemom w rozrodzie rzadko towarzyszą ewidentne objawy kliniczne, a większość niepowodzeń hodowlanych uwarunkowana jest nieraz wieloma współdziałającymi ze sobą czynnikami. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, iż bardzo często pomiędzy zaistnieniem jakiejkolwiek przyczyny wpływającej negatywnie na sukces rozrodu, a ujawnieniem ewentualnego niepowodzenia występuje krótszy lub dłuższy okres, w którym wszystko wydaje się być w porządku. Na przykład: nieudane krycie – przerwa – powrót rui lub też infekcja płodu – przerwa – aborcja. To opóźnienie często umożliwia powrót do zdrowia i wycofanie się objawów klinicznych (jeśli takie są obecne), ale daje złudne poczucie bezpieczeństwa, że ciąża przebiega bez zakłóceń. Zarówno więc wieloczynnikowa etiologia, złożona patogeneza, jak i ten okres opóźnienia pomiędzy zaistnieniem przyczyny, a wymiernym skutkiem widocznym jako brak ciąży u samicy sprawiają, że diagnostyka niepłodności staje się prawdziwym wyzwaniem dochodzeniowo-śledczym.

W przypadku wystąpienia zaburzeń płodności u psów stosuje się następujące metody diagnostyczne:

1. Opis zwierzęcia
2. Pełny wywiad
3. Badanie kliniczne 
4. Badania dodatkowe (badanie ultrasonograficzne, badania laboratoryjne: m. in. badania hormonalne, mikrobiologiczne, cytologiczne, serologiczne, genetyczne, ocena nasienia, badanie endoskopowe).

Na podstawie wywiadu oraz informacji uzyskanych w trakcie badania klinicznego dokonuje się wyboru rodzaju badań dodatkowych. W pierwszej kolejności należy wykluczyć błędy hodowlane takie jak np. niewłaściwy termin krycia, niezależnie od tego, czy odbyło się on w sposób naturalny, czy zastosowano inseminację. Następnym krokiem jest ustalenie etiologicznej roli samca lub samicy.

Rozpoznanie niepłodności u suki

• Opis zwierzęcia.

• Wiek. Niepłodność może dotyczyć dojrzałych suk w każdym wieku, jednak częściej pojawia się u starszych osobników. U zwierząt powyżej 6. roku życia częściej pojawia się torbielowaty rozrost błony śluzowej macicy. Starsze suki są też bardziej predysponowane do zakażeń macicy, zaburzeń procesu zapłodnienia czy implantacji.
• Rasa. Pewne rasy są szczególnie predysponowane do wystąpienia określonych zaburzeń, np.:
  • u rottweilerów i owczarków niemieckich częściej występuje hipoluteoidyzm,
  • golden retrievery, dobermany, jamniki, setery irlandzkie, sznaucery miniaturowe, dogi niemieckie, pudle i boksery są predysponowane do wystąpienia niedoczynności tarczycy, stąd też u tych ras występowanie zaburzeń płodności może być częstsze.
• Wywiad.

Dane z wywiadu są bardzo istotne w ustaleniu przyczyn niepłodności. Niezmiernie ważne jest uzyskanie pełnej historii pacjentki uwzględniającej nie tylko aspekty związane z rozrodem i przeszłością hodowlaną, ale także z ogólnym stanem zdrowia.

Przykładowe informacje z wywiadu, mające kluczowe znaczenie w rozpoznawaniu niepłodności u suk:

• Czy pacjentka wykazuje cykl rujowy?
  • Dokładna ocena aktualnych nieprawidłowości w przebiegu cyklu jest istotnym elementem w przypadku podejrzenia niepłodności, a wszelkie odchylenia od normy mogą być oznaką schorzeń jajników. 
  • U płodnych suk mogą występować indywidualne wahania w przebiegu cyklu jajnikowego, a ich wykrycie pozwala na prawidłowe zorganizowanie krycia.
  • Jeśli u pacjentki nie stwierdzono objawów cyklu rujowego do drugiego roku życia, mówimy o pierwotnym braku rui. Jeśli po prawidłowym cyklu kolejna cieczka nie pojawiła się w ciągu jednego roku oznacza to wtórny brak rui. 
• Kiedy u suki wystąpiła ostatnia cieczka? Jak długo trwała? Jakie było nasilenie krwawienia?
  • Kluczową kwestią jest rozróżnienie, czy niepłodne suki wykazują regularne odstępy między rujami czy też nieregularne cykle jajnikowe.
• Czy samica była dopuszczona do płodnego samca we właściwym okresie cyklu rujowego?
  • Na jakiej podstawie ustalono termin krycia? (badanie cytologiczne wymazu pochwowego, stężenie progesteronu, LH, waginoskopia, USG, samiec testujący).
  •  W jaki sposób suka została zapłodniona? Krycie naturalne czy inseminacja (dopochwowa/domaciczna)? 
  • Czy pacjentka jest zdolna do prawidłowej kopulacji?
• Czy potwierdzono ciążę? Jeśli suka nie zaszła w ciążę pomimo krycia naturalnego lub sztucznej inseminacji, przeprowadzonej w wyznaczonym okresie płodnym, w pierwszej kolejności powinna być przebadana pod kątem błędów hodowlanych.
• Czy zwierzę było ciężarne i czy rodziło w przeszłości? Jeśli tak, to kiedy ostatni raz?
  • Jak rozwiązano ciążę? (poród naturalny czy cesarskie cięcie?)
  • Czy obecne były problemy okołoporodowe? Jeśli tak, to jakie?
  • Jaka była liczebność miotu? Jak duży odsetek mioty przeżył po odsadzeniu?
• Czy u zwierzęcia nie występują zakażenia wirusowe lub inwazje pierwotniacze?
• Czy czynność tarczycy jest prawidłowa?
• Czy pacjentka przyjmuje jakieś leki? Jeśli tak, to jakie?
• Należy także uzyskać dane dotyczące zabiegów profilaktycznych takich, jak szczepienia czy stosowane środki przeciwpasożytnicze.

Badanie kliniczne

Przed przystąpieniem do szczegółowego badania narządów rodnych, wykonuje się pełne badanie kliniczne. Szczególną uwagę zwraca się na kondycję zwierzęcia, zachowanie i temperament, ponieważ są to ważne czynniki z punktu widzenia prokreacji. Ocenia się wygląd błon śluzowych oraz parametry ogólne, takie jak temperatura, tętno i oddechy. Osłuchuje się klatkę piersiową i omacuje jamę brzuszną w celu wykrycia ewentualnych nieprawidłowości.

Badanie ginekologiczne

W badaniu ginekologicznym ocenia się wygląd sromu, jego ewentualny obrzęk oraz charakter wypływu. Sprawdza się również gruczoł mlekowy pod kątem występowania jego obrzęku i/lub obecności mleka. Ważne jest również określenie, czy u suki występuje odruch tolerancji.

• Na początku cieczki srom staje się silnie obrzmiały, a następnie stopniowo zmniejsza się aż do momentu owulacji.
• Odstawianie ogona oraz wygięcie grzbietu podczas dotykania okolicy krocza u suki niekoniecznie jest oznaką owulacji – u niektórych suk objaw ten pojawia się już pierwszego dnia cieczki, podczas gdy u innych trwa on kilka dni w okolicy optymalnego terminu krycia.
• Odruch tolerancji samca pozwala zorientować się, że suka ma cieczkę i najprawdopodobniej znajduje się w fazie estrus, nie jest to jednak kryterium, na podstawie którego ustala się termin krycia.

Badanie krwi i moczu

Zaleca się także przeprowadzenie badań podstawowych takich jak morfologia i biochemia krwi oraz wykonanie badania moczu (z posiewem bakteriologicznym) w celu wykluczenia ewentualnych chorób układowych.

Badanie cytologiczne

Badanie cytologiczne wymazu pochwowego ma na celu określenie optymalnego terminu krycia, a także wykrycie nieprawidłowości, takich jak obecność zwiększonej liczy bakterii czy komórek zapalnych. Makroskopowa ocena wymazu pozwala określić jego barwę i zapach, natomiast ocena mikroskopowa określa:

• liczbę komórek skeratynizowanych (CL),
• liczbę komórek kwasochłonnych w barwieniu różnicowym (EL),
• liczbę komórek powierzchownych (SCL),
• stosunek komórek powierzchownych z jądrami szczątkowymi i pęcherzykowymi wymazu (KPI).

Pomiar stężenia progesteronu w surowicy krwi

Podczas proestrus lub estrus pozwala określić termin owulacji oraz wyznaczyć optymalny termin krycia lub inseminacji:

• Stężenie 1,0-1,9 ng/ml – owulacja w ciągu 3 dni;
• 2,0 – 2,9 ng/ml – owulacja  ciągu 2 dni;
• 3,0 – 3,9 ng/ml – owulacja w ciągu 1 dnia;
• 4,0 – 10 ng/ml – owulacja w tym samym dniu.
• Przyjmuje się, że optymalny dzień krycia w celu uzyskania jak największej liczebności miotu to 2 dni po rozpoczęciu owulacji.

Monitorowanie poziomu progesteronu we krwi podczas ciąży (powinien być wysoki). Jeśli stężenie jest niższe niż 2 ng/ml w środkowej fazie ciąży i doszło do poronienia, możliwą przyczyną jest niedoczynność ciałek żółtych.

Stężenie > 2 ng/ml w surowicy suk nieciężarnych  może wskazywać na:

• przebiegającą wcześniej cichą ruję,
• aktualną ruję bez zmian fizykalnych i behawioralnych,
• patologiczną sekrecję progesteronu z ciałek żółtych,
• aktywne wydzielniczo nowotwory jajnika lub nadnerczy.

Pomiar LH

Badanie stosunkowo drogie; w celu określenia momentu owulacji wymaga przynajmniej dwukrotnego pobrania krwi w dniu przypadającym na koniec fazy przedrujowej.

Badanie bakteriologiczne wymazu pochwowego

Badanie bakteriologiczne wymazu pochwowego pozwala ocenić florę bakteryjną oraz umożliwia dobór odpowiedniej antybiotykoterapii (w razie potrzeby).

Badanie hormonów tarczycy

Badanie hormonów tarczycy wykonuje się w celu wykluczenia jej niedoczynności (pomiar stężenia wolnej T3 lub T4 oraz TSH).

Badanie serologiczne

Badanie serologiczne w kierunku obecności:

• herpeswirus,
• mykoplazma,
• toksoplazma,
• Brucella canis.

Oznaczenie kariotypu

Badanie próbek krwi od suk z pierwotnym lub przedłużającym się brakiem rui w celu zidentyfikowania ewentualnych zaburzeń chromosomalnych, mogących być przyczyną nieprawidłowości w różnicowaniu płci.

Oznaczenie stężenia kortyzolu w surowicy

Przy wysokim spoczynkowym stężeniu zalecana dalsza diagnostyka w celu zidentyfikowania pierwotnej przyczyny.

USG

Badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej ze szczególnym uwzględnieniem narządów rodnych pozwala ocenić anatomię układu rozrodczego suki oraz wykryć ewentualne nieprawidłowości.

• Badanie usg umożliwia zdiagnozowanie ciąży 20-24 dniu po owulacji. 
• W przypadku suk z zaburzeniami płodności badanie usg jajników może dostarczyć wielu cennych informacji, między innymi: oszacować liczbę pęcherzyków i w przybliżeniu określić, czy miot będzie liczny czy nie lub wykryć cysty lub guzy na jajnikach.

Badanie waginoskopowe

Badanie waginoskopowe umożliwia obserwację zmian w wyglądzie ściany pochwy podczas cyklu rujowego. Technika ta pomaga wyznaczyć moment wystąpienia fazy estrus u suki.

Badanie kontrastowe

Waginografia i histerografia mogą być przeprowadzane u suk przed osiągnięciem dojrzałości płciowej lub w okresie rui, pozwala wykazać wady rozwojowe (np. nieprawidłową budowę lub niedrożność dróg rodnych).

Badanie histologiczne

Badanie histologiczne usuniętej tkanki (np. jajnika, macicy). Pozwala rozpoznać ewentualny proces nowotworowy, co może wymagać wprowadzenia dodatkowej terapii i zmienia rokowanie.

Badanie sekcyjne płodu i badanie wód płodowych

Badanie sekcyjne płodu i badanie wód płodowych – przeprowadza się w celu wykrycia przyczyn ronienia.

Rozpoznanie różnicowe niepłodności u suk

Niepłodność u suk z nieprawidłowym cyklem jajnikowym

Ponieważ zarówno zachowanie suki podczas cyklu, jak też zachodzące u niej zmiany fizyczne mogą być niewłaściwie zinterpretowane przez właściciela, konieczne  jest dokładne określenie przebiegu cyklu u suki. W celu wykluczenia innych chorób oraz czynników jatrogennych, które mogą być przyczyną zaburzeń w przebiegu cyklu płciowego, przeprowadza się szczegółowy wywiad i badanie kliniczne, badanie cytologiczne wymazu pochwowego, waginoskopię, badanie stężenia progesteronu we krwi oraz dokonuje się dokładnej obserwacji zmian w zachowaniu pacjentki.

Przedłużony okres międzyrujowy

Jeśli u suki odstępy pomiędzy cyklami rujowymi są wydłużone może to oznaczać, że znajduje się ona  pod wpływem podniesionego stężenia progesteronu (>2 do 5 ng/ml). W sytuacji, gdy podniesiony poziom progesteronu utrzymuje się ponad 9-10 tygodni, prawdopodobnie jest to wydłużona faza diestrus. Nie jest możliwe odróżnienie zachowania takiej suki od zachowania suki z przedłużonym anestrus.

Jeśli przyczyną są torbiele luteinowe (wydzielające progesteron):

• Torbiele luteinowe mogą występować pojedynczo lub licznie, na jednym lub obu jajnikach.
• W badaniu usg jamy brzusznej można wykazać hipoechogenną strukturę (lub struktury) na jajniku (jajnikach) dotkniętym zmianami oraz zmiany w ścianie macicy będące wynikiem przedłużonego działania  progesteronu.
• Ponieważ torbiele zwykle są bardzo małe, badanie radiologiczne jamy brzusznej rzadko uwidacznia te struktury.
• Rozpoznanie opiera się na wykazaniu przedłużonego wydzielania progesteronu w surowicy ponad linię podstawową (tj. >2-5 ng/ml) w ciągu 9 lub 10 tygodni. Ponieważ u suk zdarzają się ciche ruje, które mogą nie być zauważone przez właściciela, zaleca się pobranie 2 próbek krwi w odstępach 4-6 tygodni, by odróżnić prawidłowe wydzielanie lutealne po cichej rui od nieprawidłowego – spowodowanego torbielą.
• Podawanie prostaglandyny F2α (PGF2α) zwykle powoduje jedynie przejściowy spadek poziomu progesteronu we krwi, co wskazuje na częściową luteolizę. Próby hormonalne z użyciem prostaglandyn nie są  jednak dobrze udokumentowane u suk.
• Chirurgiczne usunięcie torbieli jest często najlepszym rozwiązaniem. Zaleca się wykonanie bania histopatologicznego, a także biopsję macicy w celu wykazania ewentualnej obecności torbielowatego rozrostu endometrium (ważne rokowniczo dla dalszego rozrodu). Badanie to najlepiej wykonać w fazie anestrus.
• Torbiele sieci jajnika oraz torbiele nabłonka podpowierzchniowego to nieaktywne wydzielniczo struktury, które mogą jednak wywoływać zaburzenia w przebiegu cyklu na skutek mechanicznego ucisku. Pomimo, iż mogą one produkować różne substancje steroidowe, nie wywołują jednak wzrostu estrogenu lub progesteronu we krwi. Rozpoznanie stawiane jest na podstawie badania ultrasonograficznego jamy brzusznej oraz badania histopatologicznego chirurgicznie usuniętej tkanki.

Jeśli przyczyną jest niedoczynność tarczycy, rozpoznanie opiera się na podstawie:

• dodatkowych objawów klinicznych, takich jak: letarg, nadwaga, obustronne symetryczne wyłysienia,
• nieprawidłowości w badaniu morfologicznym oraz biochemicznym surowicy krwi (podniesiony poziom cholesterolu, niedokrwistość nieregeneracyjna), 
• zmianami w poziomie hormonów tarczycy we krwi (całkowite T4 oraz wolne T4), najlepiej potwierdzone oceną poziomu endogennego TSH.

Jeśli przyczyną  przedłużonego anestrus jest zapalenie jajników o podłożu immunologicznym (bardzo rzadko):

• Ostatecznym rozpoznaniem jest badanie histopatologiczne. W obu jajnikach stwierdza się nacieki  komórek jednojądrzastych z przewagą limfocytów, komórek plazmatycznych i makrofagów.

Przedłużona faza proestrus/estrus

W rozpoznaniu różnicowym przedłużającego się krwawienia z pochwy należy uwzględnić:

• Wtórne krwawienie w wyniku infekcji, stanu zapalnego lub zmian nowotworowych w obrębie dróg moczowo-płciowych,
• ciało obce w pochwie,
• koagulopatie,
• nadmierną podaż egzogennego estrogenu –  w przypadku suk leczonych na niewydolność zwieracza cewki  moczowej dietylstilbestrolem (DES) albo u suk otrzymujących DES lub cypionian estradiolu w celu przerwania niechcianej ciąży suki.
• Przedłużona aktywność estrogenowa może być wynikiem niedostatecznego klirensu metabolicznego w następstwie chorób wątroby. Często obecne są także inne objawy kliniczne, nie związane z układem rozrodczym.

Jeśli jej przyczyną są torbiele pęcherzykowe lub guzy jajnika:

• W badaniu cytologicznym wymazu pochwowego występuje widoczna hiperestrogenizacja (80-90% komórek powierzchownych).
• Wysoki poziom estradiolu we krwi. Maksymalny poziom estradiolu może wzrosnąć w stosunku do tego, który zwykle występuje w szczycie estradiolu, 24 godziny przed szczytem LH. W celu zbadania poziomu estradiolu pobiera się próbkę krwi co drugi dzień podczas fazy proestrus. Przy występowaniu patologii jajników poziom estradiolu w osoczu nie spadnie do poziomu podstawowego po wzroście progesteronemii (pod koniec okresu cieczki).
• Badanie usg jamy brzusznej wykonywane jest w celu wykrycia ewentualnych torbieli pęcherzykowych lub aktywnych wydzielniczo nowotworów.  Torbiele pęcherzykowe mają postać ogniskowych struktur hipoechogennych lub aechogennych. Nie zawsze łatwo jest odróżnić prawidłowe pęcherzyki od patologicznych torbieli pęcherzykowych. Zwykle prawidłowe,w pełni dojrzałe pęcherzyki przedowulacyjne nie przekraczają 9 mm i są mniejsze  od większości torbieli czy nowotworów. Uznaje się, że struktury aechogenne większe niż 1 cm mogą być strukturami torbielowatymi (nie oznacza to, że są one aktywne hormonalnie).
• Rozpoznanie można potwierdzić badając poziom estrogenu i progesteronu w płynie z torbieli na jajniku. Poziom estradiolu w materiale pochodzącym z torbieli jest zwykle znacznie wyższy niż we krwi.

Skrócony okres międzyrujowy

Poza problemem z zajściem w ciążę, suki ze skróconym okresem interestrus nie wykazują innych nieprawidłowości. Dochodzi u nich do owulacji i powstawania ciałek żółtych, oocyt II rzędu jest zdolny do zapłodnienia, ale implantacja jest niemożliwa.

Rozpoznanie takich zaburzeń wymaga wykonania serii badań cytologicznych pochwy podczas fazy estrus i diestrus oraz oznaczenia stężenia progesteronu we krwi podczas fazy lutealnej, w co najmniej dwóch kolejnych cyklach.

W rozpoznaniu różnicowym należy wykluczyć oogenezę bez owulacji oraz przedwczesną niewydolność lutealną.

Spadek stężenia progesteronu

Po wczesnym zdiagnozowaniu ciąży u suki, zaleca się oznaczenie poziomu progesteronu między 21 a 30 dniem ciąży. Często nie wiadomo, czy brak miotu wynika z niemożności zajścia w ciążę, czy z obumarcia płodów (pomimo, iż doszło do zapłodnienia). Dlatego niezmiernie ważna jest wczesna diagnostyka ciąży, zwłaszcza u suki, która wykazuje problem z płodnością.

Stężenie progesteronu w surowicy krwi powinno być wysokie.

Nawet jeśli suka nie jest w ciąży, stężenie progesteronu w osoczu nadal powinno być dość wysokie. Jeśli tak nie jest, oznacza to, że wystąpiła wada lutealna lub że suka przeszła wczesne poronienie (lub resorpcję płodów). W kolejnym cyklu próbki należy pobierać przynajmniej raz, a najlepiej dwa razy w tygodniu,  w celu wcześniejszego wykrycia wady.

Choroby macicy

Po wykluczeniu nieprawidłowości w przebiegu cyklu rujowego oraz błędów w organizacji krycia, należy rozważyć zmiany w macicy, takie jak torbielowaty rozrost gruczołów błony śluzowej macicy (cystic endometrial hyperplasia – CEH).

• Ultrasonografia – zwykle pozwala na wizualizację endometrium i jest bardzo pomocna w ocenie zmian wyglądu ściany macicy.
• Histerografia – polega na wykonaniu serii zdjęć rentgenowskich po podaniu kontrastu, co umożliwia ocenę budowę i kształt macicy oraz jej śluzówkę.
• Histeroskopia – kateteryzacja światła macicy.
  • Histeroskopię można wykonać za pomocą sztywnego ureterorenoskopu. Do cewnikowania szyjki macicy używany jest cewnik moczowodowy. Następnie przefiltrowane powietrze jest wdmuchiwane przez cewnik, aby umożliwić rozciągnięcie szyjki macicy w celu umożliwienia przejścia sondy do wnętrza macicy.
  • Przepłukiwanie światła macicy przeprowadza się jałowym roztworem soli fizjologicznej, a pobrane próbki można wykorzystać do badania cytologicznego i bakteriologicznego macicy.
  • Ostateczne rozpoznanie CEH wymaga wykonania biopsji.

Choroby infekcyjne

Choroba zakaźna może prowadzić nie tylko do osłabienia płodności lub nawet całkowitego jej braku, ale także powoduje inne poważne zaburzenia. Dlatego przed kryciem należy przeprowadzić odpowiednie badania bakteriologiczne i serologiczne (przede wszystkim w kierunku Chlamydia spp., Herpeswirus, Mycoplasma i Brucella canis).

Jak widać, bardzo ważne jest odróżnienie rzeczywistej niepłodności u suki od niepłodności, która wynika z błędów hodowlanych, a czasem z osobniczych wahań w przebiegu cyklu rujowego. Niestety, ostateczne rozpoznanie przyczyn niepłodności często dokonywane jest z opóźnieniem. W sytuacji, gdy rzeczywista niepłodność zostanie potwierdzona, rokowanie co do dalszej kariery hodowlanej suki często jest złe, choć w wielu przypadkach udaje się przywrócić prawidłowe funkcje rozrodcze.

Rozpoznawanie niepłodności u psa (samca)

Pies jest zwykle badany pod kątem płodności, gdy wykazuje niechęć do krycia, z jakichś powodów nie jest w stanie kryć lub też suka pokryta przez niego nie zachodzi w ciążę. Faktem jest, że niepłodność męska jest drugą – obok nieprawidłowego czasu krycia – najczęstszą przyczyną niepowodzenia poczęcia u suk. Rozpoznanie przyczyny niepłodności  u psów samców jest trudne – przyczyna pozostaje nierozwiązana w około 50% przypadków. Nic więc dziwnego, że rokowanie w przypadku stwierdzenia niepłodności u psa jest ostrożne (mniej niż 10% psów wraca do normalnej płodności po odpowiednim leczeniu). Przy rozpoznawaniu przyczyn niepłodności u psa niezbędny jest więc bardzo szczegółowy wywiad dotyczący ogólnego stanu zdrowia i rozrodu, ogólne badanie kliniczne i genitaliów, pobranie i ocena nasienia oraz czasami badania uzupełniające (np. testy hormonalne). Zwraca się również szczególną uwagę na obecnie i wcześniej przyjmowane leki, ponieważ wiele z nich może wpływać na jakość nasienia.

U psów samców rozsądnie jest wykonać badanie w kierunku płodności, gdy:

• wskaźnik ciąży/porodu wynosi ≤ 75%,
• przy 3 pustych kryciach,
• albo gdy w przeciągu tygodni lub miesięcy obserwuje się spadek wskaźnika ciąży poniżej 75%.

Wywiad

Wywiad powinien zawierać następujące informacje:

• Ogólny stan zdrowia psa (przebyte choroby psa lub choroby hodowli, stosowane leki, żywienie psa, regularność szczepień i odrobaczań, przeprowadzone badania).
• Wcześniejsze leczenie lub zabiegi chirurgiczne.
• Inne (poza hodowlaną) formy użytkowania psa, np. psy polujące, pracujące itp.
• Wiek psa, w którym nastąpiło zstąpienie jąder. U większości szczeniąt jądra zstępują do moszny pomiędzy 10 a 40 dniem po narodzeniu.
• Wiek psa przy pierwszej próbie krycia. U młodych psów, tuż po osiągnięciu dojrzałości płciowej nasienie może być słabej jakości (niska koncentracja plemników). Zanim więc dopuści się psa do rozrodu, ważne jest, by osiągnął on maksymalną płodność.
• Wiek psa przy kolejnych kryciach. Starsze psy, w wieku powyżej 9-10 lat, produkują nasienie niskiej jakości, o małej koncentracji plemników oraz dużym odsetku plemników nieprawidłowych. Obserwuje się u nich także spadek libido.
• Częstotliwość użytkowania psa w hodowli. Codzienne oddawanie ejakulatu prowadzi do spadku ilości plemników w ejakulacie.
• Wskaźnik ciąż/porodów.
• Popęd płciowy i odruchy płciowe podczas krycia. Szczególną uwagę zwraca się na libido psa i takie objawy, jak podniecenie i stopień zainteresowania suką oraz odruch wspinania.
  • Czy suka wykazywała objawy tolerancji psa? Jeśli suka nie znajduje się w fazie estrus nie będzie wykazywała odruchu tolerancji, a pies nie będzie podniecony.
  • Czy po wspięciu, pojawiły się odruchy kopulacyjne i doszło do wprowadzenia prącia?
  • Czy doszło do zakleszczenia? Czas trwania zakleszczenia nie wpływa na zapłodnienie, jednak sam fakt jego występowania daje pewność, że prącie i nasienie zostały wprowadzone do dróg rodnych suki. W przypadku braku zakleszczenia nie można mieć pewności, iż doszło do zdeponowania nasienia w pochwie. Psy silnie podniecone z całkowitą erekcją nie są w stanie odpowiednio wprowadzić prącia w powodu zbyt silnego powiększenia opuszek prącia. W takiej sytuacji nie dojdzie do zakleszczenia po zsunięciu się psa z suki.
• Metody ustalania terminu krycia (badanie cytologiczne, waginoskopia, badanie poziomu progesteronu we krwi u suki).
• Rodzaj krycia (krycie naturalne, inseminacja).
  • Jeśli wcześniej stosowano sztuczne unasiennianie, należy upewnić się, iż było ono przeprowadzone właściwie i że nie doszło do uszkodzenia plemników podczas pobierania lub samej inseminacji. Czynniki uszkadzające plemniki to m.in.: woda, oleje, plastik, lateks, zimno, gorąco, mocz.
  • W przypadku krycia naturalnego dodatkową komplikacją jest to, iż pies i suka rzadko pozostają same.
• Częstość i liczba kryć/inseminacji.
• Czy suka zachodziła w ciążę  po kryciu innym psem lub czy zaszła w ciążę przy poprzednim kryciu danym psem?
• Rodzaj nasienia stosowanego do inseminacji (świeże, rozrzedzone, rozrzedzone – schłodzone lub mrożone). Na jakość nasienia chłodzonego lub mrożonego wpływają: skład rozrzedzalnika, metoda rozcieńczania, końcowa koncentracja plemników, a także temperatura i tempo schładzania, mrożenia i rozmrażania i temperatura przechowywania. Istnieje więc mnóstwo etapów, podczas których może dojść do uszkodzenia prawidłowego nasienia (pobieranie, chłodzenie lub mrożenie, przechowywanie, transportowanie, ogrzewanie lub rozmrażanie oraz same inseminacja.
• Postępowanie z nasieniem i droga inseminacji. Wskaźnik ciąż w przypadku nasienia mrożonego jest lepszy w przypadku unasienniania domacicznego w porównaniu do dopochwowego.
• Liczebność miotów.
• Przypadki niepłodności wśród spokrewnionych zwierząt.
• Stopień inbredu.
• Status płodności suki. Przy rozpoznawaniu niepłodności u psa należy zwrócić uwagę na wpływ suki na wyniki hodowlane.
• Wyniki badań  kojarzonych zwierząt (Brucella canis, Mycoplasma, Herpeswirus).

Badanie kliniczne

Badanie kliniczne wykonywane jest po to, by wykluczyć niekorzystny wpływ chorób układowych i/lub ewentualnie stosowanych leków na płodność psa. Po drugie – w przypadku wykrycia chorób o podłoży dziedzicznym może być konieczne wykluczenie psa z dalszej hodowli. Szczególną uwagę zwraca się na problemy stawowo-mięśniowe oraz zaburzenia neurologiczne, które mogą być przyczyną osłabionego libido lub niechęci do krycia.

Szczegółowe badanie narządów płciowych:

• Ocena skóry napletka oraz moszny.
• Badanie palpacyjne napletka i prącia w celu wykluczenia zmian rozrostowych lub zrostów. Jeśli dane z wywiadu sugerują problem z prąciem, należy zbadać je przed lub podczas pobierania nasienia. Prącie wysuwa się w celu zbadania, czy na błonie śluzowej występują klinicznie istotne zmiany chorobowe oraz czy nie doszło do urazu kości prącia. 
• Jądra,najądrza i powrózek nasienny – ocena lokalizacji, wielkości, kształtu, konsystencji, symetrii oraz ewentualnej reakcji wrażliwości przy ich omacywaniu.
  • Jądra oraz najądrza powinny być gładkie. Jeśli przy omacywaniu nie ma możliwości odróżnienia tych dwóch struktur, świadczy to o istniejących w nich zmianach chorobowych.
  • W jądrach mniejszych lub o bardzo miękkiej konsystencji, przebieg spermatogenezy może być nieprawidłowy.
  • Określenie szerokości każdego jądra oraz szerokości moszny może być pomocne w ocenie postępu lub cofania się zmian chorobowych.
    • Zmniejszenie jąder może być spowodowane ich hipoplazją, degeneracją lub atrofią. Rokowanie na przywrócenie płodności psa ze zmniejszonymi jądrami jest raczej złe. Wyjątkiem może być atrofia jąder w wyniku zahamowania osi podwzgórzowo-przysadkowo-gonadalnej, co może występować przy nadmiarze estrogenów lub przy innych  zaburzeniach endokrynologicznych.
    • Nowotwory jąder powodujące  ich zmniejszenie są zwykle nieregularne oraz mają inną konsystencję niż otaczający miąższ.
• Część miedniczna cewki moczowej i gruczoł krokowy – badanie palpacyjne przez prostnicę w celu określenia położenia, wielkości i symetrii. Prostata psa jest dwupłatowa i symetryczna, a jej powierzchnia jest lekko chropowata.  Omacywanie nie powinno wywoływać reakcji bólowej.

Badania dodatkowe

Badanie morfologiczne, biochemiczne surowicy oraz badanie moczu

Badania te przeprowadzane są w celu oceny ogólnego stanu zdrowia psa. Jeśli stwierdzane są nieprawidłowości lub obecne są widoczne objawy choroby ogólnoustrojowej, mało prawdopodobne jest rozpoznanie przyczyny niepłodności. Choroby ogólnoustrojowe mogą upośledzać funkcje rozrodcze, ale płodność w tych przypadkach zwykle nie jest pierwotnym motywem konsultacji weterynaryjnej.

Choroby istotne z punktu widzenia rozrodu nierzadko nie dają zmian w badaniu morfologicznym lub biochemicznym. Przy brucelozie oraz zapaleniu prostaty leukogram może być w zakresie norm lub też może być obecna leukocytoza. W  moczu możliwa jest wysoka liczba leukocytów.

Zwykle zaleca się wykonanie badania  w kierunku niedoczynności tarczycy u psów niepłodnych. Wykazano jednak, że eksperymentalnie wywołana niedoczynność tarczycy nie ma negatywnego wpływu na libido, wielkość jąder, dzienną produkcję nasienia lub stężenie testosteronu i LH w surowicy u dorosłych psów.

Badanie w kierunku Brucella canis

Psy powinny być rutynowo badane w kierunku Brucella canis, zwłaszcza jeśli:

• pochodzą z obszarów endemicznych występowania choroby (jednak ze względu na podstępną naturę infekcji B.canis oraz międzynarodowy transport nasienia, może się zdarzyć nieświadome zakażenie hodowli w kraju uważanym za wolny od brucelozy),
• w hodowli odnotowywano przypadki zamierania płodów lub poronień,
• gdy istnieje jakiekolwiek prawdopodobieństwo zakażenia.

U psa z potwierdzoną brucelozą dalsze badanie w kierunku płodności jest już niezasadne. Niezbędne jest jednak badanie epidemiologiczne, aby określić ewentualną przyszłość hodowli pod względem rozrodu.

Badanie USG jamy brzusznej i jąder

Ultrasonografia jest nadrzędną metodą diagnostyczną w sytuacji, gdy podczas badania klinicznego stwierdzono zmiany w mosznie, powrózku nasiennym, jądrach lub najądrzach oraz prostaty.

Biopsja cienkoigłowa

Biopsja cienkoigłowa (FNA) pod kontrolą USG zmian zlokalizowanych w jądrach oraz prostacie. Pobrane w ten sposób próbki wykorzystywane są do badań cytologicznych i mikrobiologicznych.

• Biopsja jądra umożliwia zróżnicowanie niedrożności przewodów wyprowadzających od niedorozwoju lub zwyrodnienia jądra. 
• W przypadku schorzeń prostaty często pełne rozpoznanie może być przeprowadzone jedynie na podstawie badania histopatologicznego lub badania cytologicznego i bakteriologicznego tkanki gruczołu, pobranej drogą biopsji.

Analiza wydzieliny prostaty

Analiza wydzieliny prostaty pobranej przez masaż gruczołu lub w czasie pobierania nasienia.

Spoczynkowe stężenie testosteronu

• U psów niekastrowanych norma: 0,4-10 ng/ml, zwykle 1-4 ng/ml. 
• U psów niepłodnych stosunkowo rzadko spotyka się nieprawidłowości w produkcji testosteronu. Zwykle jego poziom mieści się w granicach normy.
• Najniższy poziom testosteronu  u zdrowych psów może być poniżej progu wykrywalności przy niektórych technikach oznaczeń. Dlatego poziom testosteronu w surowicy powinien być oznaczany przed i po podaniu GnRH lub ludzkiej gonadotropiny kosmówkowej (hCG). Potwierdzenie obecności tkanek syntetyzujących testosteron uzyskuje się, gdy stężenie testosteronu wzrośnie dwukrotnie ponad poziom spoczynkowy  2-3 godziny po podaniu  GnRH lub hCG.

Stężenie FSH

Stężenie FSH w surowicy wzrasta w razie znacznego osłabienia spermatogenezy.

Badanie nasienia

Jakość nasienia jest najważniejszym czynnikiem determinującym płodność psa samca i powinno być ono wykonywane u wszystkich psów, u których obserwuje się zaburzenia płodności. Jest ono kluczowe zwłaszcza w przypadku zdrowych psów, które nie dają żadnych miotów u płodnych i krytych w optymalnym terminie suk. Dzięki dodatkowym technikom stosowanym w rozrodzie, takim jak elektroejakulacja czy sztuczne unasiennianie z łatwością można pominąć problemy związane z niemożnością krycia czy osłabionym libido.

Nasienie pobiera się w celu oceny liczby plemników, ich budowy morfologicznej (ocena główki, wstawki oraz witki) i ruchliwości, obecności innych komórek oraz wykonania badań cytologicznych oraz bakteriologicznych.

Podczas oceny nasienia bierze się pod uwagę następujące parametry:

• Objętość: 2,5 – > 80 ml,
• Barwa: opalizująca,
  • nieprawidłowo: zielona, żółta, czerwona,
• Całkowita liczba plemników w ejakulacie: 300-2000 x 10⁶,
  • oligozoospermia: < 200 x 10⁶,
• % plemników o ruchu prawidłowym: >70%,
  • astenozoospermia: < 50%,
• % plemników o prawidłowej budowie  morfologicznej: > 80%,
  • teratozoospermia: <70%,
• pH: 6,3 – 6,7,
• Liczba krwinek białych w polu widzenia: 6,
  • nieprawidłowo: > 7-10.

Jeśli ocena nasienia nie odbiega od normy, psa uznaje się za zdrowego. W takiej sytuacji należy przeanalizować postępowanie podczas krycia, a także dokładne zbadać płodność danej suki lub pokryć inną (płodną!) samicę. W przypadku psa, który wcześniej miał problemy z płodnością, należy upewnić się, ze wszystko wróciło już do normy. Jeżeli zmiany w nasieniu stwierdzone zostaną w jednej próbce, należy  powtórnie przebadać psa. Jeśli ponownie stwierdzi się nieprawidłowości w nasieniu, poddaje się go dodatkowym badaniom (np. bakteriologicznym). Psy z nieprawidłowym nasieniem powinny być przebadane  kierunku chorób prostaty.

Wśród zmian w parametrach nasienia można wymienić:

• oligozoospermię,
• azoospermię,
• teratozoospermię,
• astenozoospermię,
• leukospermię,
• hemospermię.

Oligozoospermia/oligospermia

Zbyt niska liczba plemników w nasieniu.

• Liczba plemników związana jest bezpośrednio z wielkością jąder.
• U psów niedojrzałych płciowo lub u psów starszych można oczekiwać występowania oligospermii.
• U zdrowych psów spadek liczby plemników w kolejnych ejakulatach może być spowodowany codzienną ejakulacją (w wyniku wyczerpania rezerw w najądrzach i nasieniowodach).
• Przyczyną zmniejszenia całkowitej liczby plemników w ejakulacie może być zmniejszona objętość nasienia. Bardzo często wynika z nieprawidłowej techniki pobierania nasienia, ale może być także związana ze wsteczną ejakulacją lub schorzeniami prostaty.
• Wsteczna ejakulacja może być potwierdzona badaniem moczu na obecność plemników, przed i po ejakulacji. W takich przypadkach zaleca się stosowanie leków α-adrenergicznych, które zwiększają napięcie zwieracza cewki moczowej.

Azoospermia

Całkowity brak plemników w nasieniu. Może wynikać z braku produkcji plemników, z braku ejakulacji nasienia lub nieumiejętnego pobrania nasienia (pominięcie frakcji nasiennej).

• Może występować u psów niedojrzałych płciowo lub w starszym wieku.
• Brak produkcji plemników może być spowodowany przyczynami wrodzonymi lub nabytymi. W przypadku chorób wrodzonych, trzeba rozważyć wykonanie badań osi podwzgórze-przysadka-gonady oraz analizę chromosomalną. Ostateczne rozpoznanie może wymagać wykonania biopsji jąder.
• W celu wykluczenia niekompletnej ejakulacji lub braku pobrania frakcji nasiennej, określa się poziom fosfatazy zasadowej w płynie nasiennym. Fosfataza alkaliczna (ALP/AP) wytwarzana jest w najądrzach. Płyn pochodzący z najądrzy powinien zawierać plemniki oraz wysoki poziom fosfatazy alkalicznej (norma 8000-40000 IU/l, zwykle 5000 IU/l).
  • Azoospermia przy wysokiej koncentracji ALP  w płynie nasiennym wskazuje na zaburzenie spermatogenezy. 
  • Jeżeli w badanej próbce z azoospermią stwierdza się niską koncentrację fosfatazy alkalicznej, może to być spowodowane:
    • Pobraniem tylko pierwszej frakcji (przednasiennej) ejakulatu, pochodzącej z prostaty;
    • Obustronną niedrożnością na drodze wypływu nasienia z najądrzy, na odcinku między między jądrami a najądrzem. W takiej sytuacji stężenie  ALP < 5000 IU/l przy oznaczeniu wykonanym w całkowitym pobranym ejakulacie (najlepiej określić w dwóch ejakulatach pobranych w odstępie 60 minut)
    • Należy także uwzględnić choroby prostaty, ponieważ przechodzą przez nią przewody wyprowadzające i opróżniają się w części sterczowej cewki moczowej.

Teratozoospermia (obecność zniekształconych plemników) i astenozoospermia (nieprawidłowa ruchliwość plemników w ejakulacie)

Prawidłowo, plemniki poruszają się ruchem postępowym, prostolinijnym. Plemniki o nieprawidłowej budowie morfologicznej często wykazują również zaburzenia ruchliwości, dlatego też te nieprawidłowości będą omawiane wspólnie.

Przyczyną nieprawidłowości w ruchu plemników takich jak ruch wsteczny czy kołowy, jest defekt morfologiczny wstawki lub witki, uniemożliwiający plemnikom prostolinijny ruch postępowy. Zarówno w prawidłowym, jak i nieprawidłowym nasieniu zwykle można odnaleźć plemniki z różnymi wadami morfologicznymi. 

Pewne wady plemników takie, jak kropla dystalna czy luźna główka, mają niewielki wpływ na płodność psa, pod warunkiem, że liczba prawidłowych plemników w badanej próbce wynosi ponad 60%. Taki rodzaj nieprawidłowości określa się, jako rekompensacyjny, ponieważ zwiększenie liczby prawidłowych plemników w dawce inseminacyjnej powinno rozwiązać ten problem.

Wady, takie jak pęknięta wstawka, wady główki (inne niż luźna główka) lub podwójna witka, stanowią tzw. wady główne plemników u psów. Zwykle niemożliwe jest zrekompensowanie takich wad.

Jeśli stwierdza się jedną wadę dominującą, podejrzewa się tło genetyczne (zwykle dziedziczne), zwłaszcza jeśli wada ta dotyczy 25% plemników w badanej próbce i stwierdzana jest w kolejnych badaniach.

Teratozoospermia i astenozoospermia:

• Występują u psów niedojrzałych płciowo lub u psów w podeszłym wieku.
• Mogą być pochodzenia jatrogennego, np. nieodpowiednie pH lub osmolarność barwnika, wstrząs termiczny (gorąco/zimno). Spadek aktywności ruchowej niezmienionych  plemników często jest objawem wychłodzenia. W takiej sytuacji, po umieszczeniu próbki w łaźni wodnej (37°C), plemniki powinny odzyskać prawidłową ruchliwość.
• Słabsza ruchliwość jest  jednym z wczesnych wskaźników uszkodzenia jąder. Wszelkie urazy jąder mogą być przyczyną teratozoospermii. Powrót do normy możliwy jest tylko wówczas, gdy spermatogonia nie zostały trwale uszkodzone.
• Liczba nieprawidłowych może wzrastać, a ich ruchliwość spadać po okresie abstynencji. Jest to związane z normalnym starzeniem się plemników w pozagonadalnych rezerwach nasienia.

Hemospermia (obecność krwi w nasieniu)

Krew w nasieniu pochodzi głównie z prostaty lub z powierzchni prącia (podczas pobierania nasienia).

Jeśli krew pochodzi z prostaty, nasienie zwykle jest podbarwione czerwono-brązową krwią. Jest to obserwowane we wszystkich frakcjach ejakulatu.

Gdy dochodzi do uszkodzenia prącia podczas pobierania nasienia, krew ma zabarwienie żywo czerwone. Takie uszkodzenie można szybko wykluczyć, badając prącie zaraz po zaobserwowaniu obecności krwi.

 Możliwe są także uszkodzenia napletka, cewki moczowej, pęcherza moczowego czy gonad, ale rzadziej są one przyczyną hemospermii.

Leukospermia (obecność białych krwinek w nasieniu)

Leukocyty są częstym “znaleziskiem” w nasieniu psów. Ich obecność może być związana z zanieczyszczeniem pochodzącym z napletka lub dróg moczowych.

W nasieniu zdrowego psa liczba krwinek białych nie powinna przekraczać 2000/μl lub poniżej 6 w polu widzenia.

Zawsze w przypadku infekcji zapalnej należy wykonać badanie bakteriologiczne w kierunku bakterii tlenowych, mykoplazm oraz w kierunku bakterii beztlenowych. Wykazanie 10000 kolonii bakterii/ml uznawane jest za klinicznie znaczące.

Istotny wzrost ilości bakterii może się pojawić również u psów z nasieniem nie wykazującym objawów zapalenia. Dlatego też badanie bakteriologiczne powinno być rutynowym badaniem, niezależnie od braku komórek zapalnych w ejakulacie.

Azoospermia (brak plemników w nasieniu)

Azoospermia nieobturacyjna  jest spowodowana brakiem spermatogenezy. W utrzymaniu tego procesu kluczową rolę odgrywa testosteron. Obniżenie endokrynnej czynności jąder (testosteron <0,1 ng/ml) prowadzi do zatrzymania spermatogenezy.

Azoospermia obturacyjna wywołana jest niepełnym wytryskiem lub obustronną niedrożnością odpływu nasienia.

W celu zidentyfikowania przyczyny wykonuje się oznaczenie fosfatazy alkalicznej w osoczu nasienia.

Badania kontrolne

Cykl tworzenia plemników (spermatogeneza) u psów trwa około 62 dni. W krótszym czasie nie da się stwierdzić istotnych zmian w jakości nasienia (poza przyczynami jatrogennymi). Po ustaleniu i wyeliminowaniu przyczyny  poprawa lub całkowity powrót do zdrowia są możliwe, jednak pod warunkiem, że żywotne spermatogonia nadal są obecne. U psów zaleca się wykonanie powtórnych badań po 3, 6 i 12 miesiącach. Jeśli w przeciągu 12 miesięcy jakość nasienia nie ulegnie poprawie, istnieje małe prawdopodobieństwo, że płodność psa powróci do normy.

Jak leczyć niepłodność u psa?

Jak uniknąć błędów hodowlanych?

Aby uzyskać optymalne wyniki w rozrodzie, owulacja i krycie muszą być ściśle zsynchronizowane. Objawy kliniczne, takie jak jak obrzęk sromu, ilość i wygląd wydzieliny z pochwy (mniej lub bardziej krwisty), odchylanie ogona przy dotykaniu regionu krocza lub akceptacja samca nie są wystarczająco precyzyjne, aby wykryć wystąpienie i dzień owulacji. Jajeczkowanie następuje 2 dni po szczycie LH, ale oocyty muszą jeszcze dojrzewać co najmniej 48 godzin zanim będą mogły zostać zapłodnione. Dodatkowo istnieją pewne odchylenia osobnicze, np. niektóre suki mogą owulować już w 5 dniu rui, a inne dopiero w 30 dniu. Okres akceptacji oraz czas płodny różnią się znacznie u poszczególnych suk, a nawet u tej samej suki w kolejnych cyklach. Często nie pokrywa się on czasem określonym przez hodowcę, który spodziewa się go pomiędzy 10 a 14 dniem po pojawieniu się krwawienia z pochwy. Dlatego też – w celu dokładnego określenia czasu owulacji oraz terminu krycia – zdecydowanie zaleca się stosowanie uzupełniających testów diagnostycznych.

Schemat wyznaczania terminu owulacji obejmuje:

• wykonanie serii badań cytologicznych wymazów pochwowych,
• waginoskopię,
• oznaczenia poziomu progesteronu w surowicy
• oznaczenia poziomu LH we krwi (rzadziej).

Badanie cytologiczne wymazu pochwowego

Określanie czasu owulacji oraz optymalnego terminu krycia powinno się rozpocząć już na początku sezonu rozrodczego, czyli w momencie zauważenia przez właściciela wypływu z pochwy, wylizywania sromu czy też wzrostu zainteresowania ze strony psów. Nierzadko nie udaje się wychwycić kilku pierwszych dni fazy proestrus ze względu na brak widocznych zmian u suki. W badaniu cytologicznym wymazu pochwowego stwierdza się zwykle <50% komórek zrogowaciałych (powierzchownych) nabłonka pochwowego. Jeśli nie jest znany rzeczywisty moment rozpoczęcia cyklu, określenie podstawowego poziomu progesteronu może mieć znaczenie informacyjne (zwykle 0-1 ng/ml w fazie proestrus).

Badanie cytologiczne wymazów pochwowych powinno być wykonywane co 2-4 dni aż do stwierdzenia > 70% komórek powierzchownych. Od tego momentu, należy rozpocząć oznaczanie stężenia hormonów.

Badanie poziomu progesteronu w surowicy

Oznaczanie poziomu progesteronu wykonuje się w celu oszacowania  piku LH.

Testy progesteronu są przeprowadzane do momentu osiągnięcia wartości, która z pewnością wskazuje, że wystąpiła owulacja. Zaleca się monitorować wzrost stężenia progesteronu do co najmniej  32,0 nmol/l (11ng/ml). 

Zwykle badanie poziomu progesteronu wykonywane jest co drugi dzień, aż do wykazania wzrostu poziomu progesteronu > 2 ng/ml. Dzień, w którym poziom progesteronu zaczyna rosnąć, określany jest jako dzień „zero”. Po wykazaniu początkowego wzrostu poziomu progesteronu, wykonanie serii codziennych oznaczeń pozwoli uchwycić moment szczytu LH, co potwierdzi rozpoznanie dnia „zero”. Krycie zaleca się przeprowadzić w dniu 2., 4. oraz 6.

Badanie stężenia LH w surowicy

Codzienne badanie stężenia LH zaleca się zwłaszcza w przypadkach, gdy konieczne jest jeszcze bardziej dokładne określenie optymalnego czasu krycia. Ma to miejsce najczęściej w przypadku planowanej inseminacji nasieniem mrożonym lub schłodzonym albo gdy występują zaburzenia płodności po stronie suki lub psa.

• Rozpoczęcie badania LH determinowane jest oznaczeniem poziomu progesteronu i cytologią pochwy (>70% komórek powierzchownych).
• Po stwierdzeniu wzrostu poziomu LH, krycie można planować odnosząc się do wartości podstawowych, co określa się jako dzień “0”:
  • W przypadku nasienia schłodzonego, zaleca się krycie w dniu 4. i 6. lub 3. i 5. od dnia “zero”. 
  • W przypadku nasienia mrożonego, krycie powinno odbywać się w 5. lub 6. dobie od dnia “zero”.

Niestety, radioimmunologiczne testy LH są pracochłonne i kosztowne, a wyznaczenie szczytu LH wymaga co najmniej dwóch próbek krwi dziennie. W większości krajów nie są dostępne komercyjne testy na psie LH, dlatego stosowanie tej metody jest mocno ograniczone.

Badanie waginoskopowe

Może być wykonana w dowolnym dniu cyklu jako badanie uzupełniające, zwłaszcza w przypadku cykli o nietypowym przebiegu. Metoda ta wymaga zastosowania drogiego sprzętu, sama w sobie jednak  nie umożliwia dokładnego określenia terminu owulacji.

Badanie ultrasonograficzne jajników

Badanie ultrasonograficzne jajników jest najdokładniejszą metodą określania owulacji u suk. Jajeczkowanie następuje w momencie stwierdzenia spadku ilości hipoechogennych pęcherzyków podczas serii kolejnych badań (3 razy dziennie).

Wyznaczenie momentu owulacji może dokładnie określić długość ciąży i przewidywany termin porodu, ocenić niepłodność, zoptymalizować wielkość miotu i zaplanować krycie. Jednak poza optymalnym czasem krycia należy zwrócić uwagę na inne czynniki, mogące mieć wpływ na sukces hodowlany:

• Krycie powinno odbywać się minimum 2 razy, w optymalnym terminie, wyznaczonym czasem owulacji. Obserwuje się wówczas lepszy wskaźnik zapładnialności w porównaniu do krycia pojedynczego.
• Usunięcie zbędnej sierści w okolicy sromu suki lub prącia psa. Ma to znaczenie zwłaszcza u ras długowłosych, ponieważ sierść w tych miejscach może utrudniać wprowadzenie prącia do pochwy.
• Wykonanie dokładnego badania przed planowanym kryciem pozwala na rozpoznanie nieprawidłowości w obrębie sromu lub pochwy, takie jak zwężenia i przegrody, czy hiperplazja pochwy. Dzięki temu możliwe jest bądź przeprowadzenie korekcji tych zmian, bądź też dostosowanie metody unasienniania (sztuczne unasiennianie zamiast krycia naturalnego).
• Unikanie kojarzenia dwóch zupełnie niedoświadczonych osobników. 
• Dominujące suki mogą nie pozwolić na krycie niedoświadczonemu psu, nawet w optymalnym terminie. W takiej sytuacji zaleca się sztuczną inseminację.

Leczenie niepłodności u suki

Leczenie hormonalne

Niepłodność można leczyć poprzez podawanie hormonów, które działają bezpośrednio na jajniki regulując ich funkcje lub pomagają utrzymać ciążę. Terapia hormonalna może również działać na samce psów z niską liczbą plemników lub słabym libido. Przykładowo:

• Progestageny są stosowane do tłumienia rui.
• Gonadotropiny i hormon uwalniający gonadotropiny (GnRH) służą do zmiany funkcji gonad. Na przykład u psów stymulacja produkcji testosteronu za pomocą GnRH ma na celu rozpoznanie wnętrostwa.
• Prostaglandyna F2α jest stosowana przede wszystkim do zakończenia czynności lutealnej. Stosowana w celu indukcji lub synchronizacji oraz w  leczeniu ropomacicza.
• Glikokortykoidy, prostaglandyna i oksytocyna, pojedynczo lub w połączeniu, mogą być stosowane w celu wywołania lub opanowania porodu.

Leczenie przeciwdrobnoustrojowe

W leczeniu infekcji męskich i żeńskich dróg rodnych stosuje się środki przeciwdrobnoustrojowe, najczęściej antybiotyki. Wybór leku powinien opierać się na hodowli mikrobiologicznej i testach wrażliwości. Stosowanie leków u ciężarnych suk powinno być bardzo ostrożne, ponieważ mogą one mieć niepożądane konsekwencje dla płodu.

W związku z ryzykiem rozwoju oporności bakterii na konkretny antybiotyk, a często także  przypadku niezadowalających efektów antybiotykoterapii coraz częściej sięga się po inne niż antybiotyki metody leczenia infekcji układu rozrodczego. Immunostymulatory wzmacniają lokalną obronę immunologiczną i mogą być stosowane samodzielnie lub w połączeniu z antybiotykami.

Leczenie chirurgiczne

Jest ono wskazane w przypadku nabytych uszkodzeń narządów płciowych obu płci. Przykłady obejmują plastykę krocza, cesarskie cięcie u suk oraz naprawę urazów napletka lub prącia u psów.

Sztuczna inseminacja jest powszechnie stosowane w hodowli psów, a głównymi wskazaniami do jego przeprowadzenia są:

• zabezpieczenie przed chorobami przekazywanymi drogą płciową,
• w przypadku problemów z kryciem naturalnym (np. niedoświadczeni partnerzy, znaczna różnica w wielkości partnerów, bolesne stany chorobowe utrudniające kopulację).

Postępowanie w przypadku przedłużonej fazy proestrus lub estrus

Torbiele pęcherzykowe mogą ulec spontanicznej atrezji lub luteinizacji, w związku z tym nie wszystkie suki z przedłużoną fazą proestrus lub estrus wymagają leczenia. Należy jednak pamiętać o ścisłym monitorowaniu przekształcenia torbieli pęcherzykowej w pęcherzyk zanikowy lub ciałko żółte (badanie usg, cytologia pochwy oraz oznaczanie poziomu stężenia estrogenu i progesteronu). Z drugiej strony takie hormonalnie czynne torbiele lub guzy jajnika powinny być jak najszybciej usunięte, nie tylko z powodu chęci przywrócenia płodności u suki, ale także dlatego, że nadmierna estrogenizacja sprzyja rozwojowi torbielowatego przerostu endometrium-kompleks pyometra, a dodatkowo wpływa negatywnie na szpik kostny.

Terapia staje się konieczna, jeśli:

• nie dochodzi do spontanicznej regresji;
• utrzymuje się krwawienie z pochwy,
• zmiany behawioralne typowe dla fazy rujowej oraz odruch akceptacji samca stają się bardzo uciążliwe, 
• pojawiają się inne komplikacje (postępująca niedokrwistość nieregeneratywna, zmiany w szpiku, hiperplazja pochwy).

Leczenie przetrwałych, patologicznych torbieli pęcherzykowych

Leczenie chirurgiczne:

• Leczeniem z wyboru torbieli pęcherzykowych jajnika jest wycięcie jajników (ovariectomia) lub jajników i macicy (ovariohisterectomia) w przypadku uszkodzenia macicy.
• Jeśli torbiele są obecne tylko w jednym jajniku, a macica nie wykazuje cech torbielowatego rozrostu endometrium alternatywnym postępowaniem (zwłaszcza u suk hodowlanych) jest jednostronne usunięcia jajnika, chirurgiczne usunięcie torbieli lub aspiracja torbieli cienką sterylną igłą podczas laparotomii lub ultrasonografii. Uwaga:  pyometra może pojawić się, gdy torbiel zostanie dopiero co opróżniona i nieusunięta, ponieważ często pojawia się później.

Terapia farmakologiczna:

• Indukcja luteinizacji torbieli pęcherzykowych za pomocą GnRH lub hCG nie jest zalecana, a na pewno nie powinna być stosowana, jeśli miałaby wpływ na zdolności rozrodcze suki w przyszłości.
• Terapia ta prowadzi do zwiększenia poziomu progesteronu we krwi suk z torbielami wydzielającymi przez dłuższy czas estrogeny. Skutkiem tego często jest rozwój torbielowatego rozrostu gruczołów błony śluzowej macicy, co w kolejnych tygodniach prowadzi do ropomacicza.
• Takie zabiegi powinny być zarezerwowane tylko dla suk, które zostaną wykastrowane zaraz po leczeniu.
• Za skuteczne w indukowaniu regresji torbieli lub luteinizacji uważa się stosowanie GnRH (50-10 μg/sukę IM, co 24-48 godzin do 3 dawek) lub ludzkiej gonadotropiny łożyskowej (hCG, 22 IU/kg IM, co 24-48 godzin).

O skuteczności terapii świadczy:

• zmniejszenie ilości wypływu z pochwy,
• zmniejszenie wielkości sromu,
• zmiany w cytologii pochwy wskazujące na zmniejszenie estrogenizacji,
• spadek atrakcyjności dla samców,
• normalizacja zachowania suki,
• spadek poziomu estrogenu we krwi oraz wzrost stężenia progesteronu (objaw zmienny),
• w usg jajników widoczna jest regresja hipoechogennych struktur.

Terapia farmakologiczna przedłużającej się fazy proestrus lub estrus jest zwykle mało skuteczna i najwłaściwszą formą leczenia jest leczenie chirurgiczne.

Leczenie guzów jajnika

Leczenie zawsze polega na chirurgicznym usunięciu guza. Usunięcia jajnika może być jednostronne u suk hodowlanych, ale ryzyko rozwoju ropomacicza jest duże.

Postępowanie w przypadku przedłużonego okresu międzyrujowego

Skracanie przedłużonego anestrus u suk zdrowych oraz u suk z wtórnym anestrus o nieznanej etiologii

• Leki z grupy agonistów dopaminy (kabergolina 5,0 μg/kg po co 24 godziny lub podzielona 2 razy dziennie, bromokryptyna 0,01-0,10 mg/kg w dawce podzielonej 2 razy dziennie).
  • Mechanizm działania polega na bezpośrednim zmniejszeniu stężenia prolaktyny lub bezpośrednim działaniu  dopaminergicznym zarówno na oś gonadotropową, jak i receptory gonadotropin w jajnikach.
  • Ponieważ zaburzenia okresu międzyrujowego mogą naturalnie ustąpić po osiągnięciu dojrzałości, takie postępowanie nie powinno być stosowane u suk w wieku poniżej 3 lat.
• Terapia przedłużonego anestrus przy użyciu  octanu megestrolu jest ryzykowna ze względu na możliwość rozwoju potencjalnych zmian w macicy.

Leczenie torbieli luteinowych

Zalecanym sposobem postępowania jest chirurgiczne usunięcie torbieli wraz z wykonaniem badania histologicznego. Jest to jednak trudne do wykonania, w związku z czym zazwyczaj przeprowadza się ovariectomię.

Podawanie prostaglandyn jest zwykle nieopłacalne.

Jednocześnie zaleca się wykonanie biopsji macicy w celu wykazania współwystępowania torbielowatego rozrostu endometrium. Jeśli występuje torbielowaty rozrost endometrium może on częściowo ustępować po usunięciu torbieli.

Leczenie zaburzeń cyklu rujowego związanego z niedoczynnością tarczycy

W przypadku stwierdzenia niedoczynności tarczycy stosowana jest suplementacja hormonów tarczycowych. Cykl rujowy powinien pojawić się w ciągu 6 miesięcy od przywrócenia prawidłowego poziomu hormonów tarczycy w organizmie. Decyzja o dopuszczeniu takiej suki do rozrodu należy do właściciela.

Postępowanie w przypadku cykli bezowulacyjnych u suk

W niektórych przypadkach można stosować gonadotropinę z surowicy ciężarnych klaczy eCG (PMSG), jedno lub dwa wstrzyknięcia domięśniowo w odstępach 48 godzin w celu poprawy dojrzewania pęcherzyków. Należy jednak mieć pewność, że brak owulacji jest spowodowany brakiem dojrzewania pęcherzyków – stosowanie eCG u zdrowych suk może indukować zwiększone stężenie estradiolu w surowicy, co czasami prowadzi do indukcji ropomacicza.

Podawanie hCG w tym przypadku nie będzie miało żadnej wartości (wywoła co najwyżej owulację niedojrzałych komórek, które szybko zdegenerują).

Postępowanie w przypadku torbielowatego rozrostu endometrium (CEH) i ropomacicza

Leczenie farmakologiczne:

• CEH jest często uznawany za nieodwracalny. Opisano jedną udaną terapię z doustnym podawaniem miboleronu (30 mcg/11,3 kg m.c. raz dziennie przez 6 miesięcy).
• CEH często prowadzi do pyometry, którą w wielu przypadkach można leczyć mieszaną terapią z użyciem prostaglandyn i antyprogestagenów (algepriston). Wiele suk może zajść w ciążę z powodzeniem w następnej cieczce, jednak terapia ta zarezerwowana jest wyłącznie dla suk młodych (do 6. roku życia), przeznaczonych do dalszego rozrodu, w dobrym stanie ogólnym i z ropomaciczem otwartym.
• Antybiotykoterapia (dobrana na podstawie antybiotykogramu) w celu zlikwidowania infekcji bakteryjnej.
• Oczyszczanie macicy z ropnej zawartości można uzyskać za pomogą PGF2α. Indukuje ona luteolizę, wzmaga kurczliwość miometrium i wpływa na rozwarcie szyjki macicy. PGF2α można podawać w cyklu: 0,1 mg/kg sc, 2 razy dziennie przez 2 dni, a następnie 0,2 mg /kg sc, 2 razy dziennie aż do uzyskania pożądanego efektu.
• Jeśli suka znajduje się w fazie dominacji progesteronu (zwykle do 2 miesięcy po cieczce) bardzo dobre efekty uzyskuje się przy użyciu algepristonu. Preferuje się 3-krotne podanie dawki 10 mg/kg m.c. w dniu 1., 2. i 7.
• Po terapii zaleca się krycie  następnym cyklu. Wszystkie te schorzenia dają jednak słabe rokowania odnośnie płodności.

Leczenie chirurgiczne:

• Metodą z wyboru w leczeniu torbielowatego rozrostu endometrium i ropomacicza jest ovariohisterectomia.

Postępowanie w przypadku niedoczynności ciałek żółtych w okresie ciąży

U suk, u których w przeszłości występowały ronienia w wyniku niedoczynności ciałek żółtych należy regularnie wykonywać pomiary stężenia progesteronu w surowicy krwi w czasie ciąży i wprowadzić suplementację progesteronem, gdy jego stężenie jest niższe niż 5 ng/ml.

Stężenie progesteronu w surowicy należy sprawdzać regularnie i przynajmniej raz w tygodniu po rozpoczęciu suplementacji.

Przerwanie suplementacji  z reguły zaleca się 58-61 dni od owulacji, 56-59 dni po kryciu lub 55 dni od pierwszego wymazu pochwy. W przeciwnym razie zakończenie ciąży może być opóźnione, poród nie nastąpi w terminie fizjologicznym lub też częstość martwych urodzeń może się zwiększyć.

Suplementacji progesteronem nie należy prowadzić empirycznie w okresie ciąży, ponieważ może promować wady rozwojowe płodu, takie jak wnętrostwo.

Leczenie niepłodności u psa samca

Płodność psa samca musi być potwierdzona jeszcze przed rozpoczęciem badań suki, która nie zaszła w ciążę. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w badaniu klinicznym i/lub badaniach dodatkowych, wprowadza się terapię ukierunkowaną na zwalczanie istniejących chorób. W sytuacji stwierdzenia wad morfologicznych plemników nie ma specyficznego leczenia, a terapia ukierunkowana jest na pierwotny stan chorobowy, będący przyczyną upośledzenia funkcjonowania jąder.

• Antybiotyki i leki przeciwzapalne stosowane są w celu zwalczania infekcji.
• W razie nowotworu lub ostrego zapalenia jądra wskazana jest jednostronna kastracja (w przypadku psów przeznaczonych do rozrodu).
• Przy występowaniu obrzęków i krwiaków pourazowych zaleca się przerwę w eksploatacji płciowej samca.
• Należy wyeliminować czynniki środowiskowe, które narażają psy na nadmierne przegrzanie.

Postępowanie w przypadku oligozoospermii

Dawka inseminacyjna wynosi 150 mln plemników o ruchu prawidłowym. Nieprawidłowy ejakulat to taki, gdy liczba plemników jest za niska.

• U zdrowych psów codzienna ejakulacja powoduje spadek liczby plemników w wyniku wyczerpania rezerw pozagonadalnych w najądrzach i nasieniowodach.
• Samce eksploatowane częściej niż co 5-7 dni ejakulują mniejsze liczby plemników w porównaniu z psami eksploatowanymi rzadziej. U psów z oligozoospermią obserwuje się jeszcze dłuższe przerwy w uzupełnianiu rezerw plemników w porównaniu do zdrowych psów.
• Aby zmaksymalizować ilość plemników, zaleca się 3-4 dniowe przerwy pomiędzy kolejnymi ejakulatami. 
• Pomimo małej liczby plemników, ale o prawidłowej budowie, ciąża jest możliwa. W celu zwiększenia szansy na zajście w ciążę w przypadku występowania oligozoospermii u psa konieczne jest przeprowadzenie inseminacji w optymalnym momencie płodności, wyznaczonym czasem owulacji.

Metody farmakologicznego podnoszenia płodności u samców

Analogi gonadoliberyny (GnRH)

GnRH stosuje się zarówno w celu podniesienia libido, jak i w celu zwiększenia liczby plemników w ejakulacie w przypadkach oligozoospermii. Opisano zastosowanie farmaceutycznej formy GnRH (gonadoreliny) w preparacie Cytorelin w dawce 1μg/kg przez 4 tygodnie, a także przypadek psa, u którego zastosowano dawkę 3μg/kg raz w tygodniu przez cztery miesiące. Terapia spowodowała znaczne zwiększenie liczby plemników w ejakulacie, wzrost objętości ejakulatu, polepszenie parametrów ruchu oraz spadek odsetka plemników z wadami budowy.

Prostaglandyna F2α (PgF2α)

Przyjmuje się, że PgF2α oddziałuje bezpośrednio, kurcząc elementy samego jądra, a także najądrza. Skutkuje to wzrostem przepływu nasienia z najądrzy do nasieniowodów i poprawia parametry nasienia. Opisywano podanie 0,1 mg/kg PgF2α 15 minut przed pobraniem nasienia, co zwiększyło całkowitą liczbę plemników o ponad 200% w stosunku do grupy kontrolnej.

Inhibitory prolaktyny

Wysokie stężenie prolaktyny powoduje spadek libido, obniżoną liczbę plemników w ejakulacie z jednoczesnym obniżeniem ich ruchliwości (oligoastenozoospermii), spadek odsetka plemników o prawidłowej morfologii (teratozoospermii) oraz do oddawanie mniejszej objętości ejakulatu. Możliwe jest wykorzystanie kabergoliny w dawce 5 μg/kg podawanej doustnie przez 3-6 tygodni. W przypadku braku poprawy parametrów nasienia po 6 tygodniach, podawanie powinno się przerwać.

Iniekcja choriogonadotropiny (hCG)

Może być wykorzystana do uzyskania większej liczby plemników w ejakulacie. Większa ilość testosteronu powoduje także podniesienie libido u samców. hCG powinno być podawane około 3-4 tygodni przed planowanym pobraniem nasienia, co odpowiada dwóm ostatnim etapom spermatogenezy, w których działa testosteron. Schematy podawania  hCG:

• 500 IU s.c. raz na tydzień przez 9 tygodni
• 100 IU s.c. co 3 dni 5 razy
• 40 IU/kg m.c. i.m. 3 razy

Suplementy diety

Suplementy diety – stosowane w celu wsparcia układu rozrodczego samców (efekty ich stosowania nie będą natychmiastowe):

• Kwasy omega-3 mogą mieć wpływ na zwiększenie objętości nasienia, poprawiać żywotność i ilość plemników oraz zmniejszać ilość plemników z zaburzeniami morfologicznymi.
• Selen – selenoproteina V występuje wyłącznie w jądrach i przypuszczalnie pełni ważną rolę w spermatogenezie. Stosowanie selenu poprawia jakość nasienia u psów.
• Antyoksydanty (witamina C i E) stosowane w celu ochrony komórek przed ich niszczeniem przez wolne rodniki. Plemniki, z uwagi na wysoką zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych, są szczególnie podatne na niekorzystne działanie reaktywnych form tlenu.
• Preparaty z karnityną dla poprawy ruchliwości plemników.

Pełen cykl wykształcenia i dojrzewania gamet trwa około 60 dni (46 dni w obrębie jąder, pozostałe w najądrzach); w przypadku zaburzeń czynności jąder funkcja plemników powraca więc do normy po 60 i więcej dniach od wyzdrowienia, a w chorobach najądrzy po co najmniej 2 tygodniach. Wszelkie badania kontrolne powinny być wykonywane w tym okresie.

Leczenie schorzeń prostaty

Jeśli najbardziej prawdopodobną przyczyną niepłodności psa jest patologia prostaty, należy najszybciej jak to możliwe wprowadzić terapię głównej przyczyny, a następnie ocenić wpływ leczenia na jakość nasienia. Niestety, nie wszystkie choroby gruczołu krokowego można skutecznie leczyć  metodami farmakologicznymi. Schorzenia prostaty, które wymagają leczenia operacyjnego to:

• ropnie i torbiele,
• nowotwory,
• urazy stercza,
• patologiczne przemieszczenie gruczołu krokowego (przepukliny),
• u psów cierpiących na łagodny przerost prostaty czy też metaplazję płaskonabłonkową zabieg kastracji chirurgicznej pozwoli zlikwidować wpływ hormonów płciowych (testosteronu i jego pochodnych) na gruczoł.

Chirurgiczne leczenie wymienionych schorzeń przez kastrację możliwe jest tylko u osobników nieprzeznaczonych do rozrodu.

Leczenie zapalenia prostaty

Ostre zapalenie prostaty może być stanem zagrażającym życiu, wymagającym intensywnej terapii, która obejmuje dożylną płynoterapię, zastosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych oraz antybiotyków na podstawie wyniku antybiogramu.

• Kluczowe jest jak najszybsze wdrożenie antybiotyków o szerokim spektrum działania jeszcze przed uzyskaniem wyników badania bakteriologicznego.
• Zalecana przez co najmniej 3-4 tygodnie w przypadku ostrego  zapalenia prostaty, natomiast w przypadku schorzeń przewlekłych – przez 4-6 tygodni lub dłużej.
• Przed decyzją o odstawieniu leczenia oraz najlepiej po 30 dniach od zakończenia terapii należy powtórzyć badanie bakteriologiczne w celu oceny efektu leczenia bakteriobójczego.
• Chemioterapeutyki wykazujące  penetrację w głąb narządu i osiągające stężenie terapeutyczne obejmują:
  • Sulfonamidy potencjonowane trimetoprimem (TMS) w dawce 15-30 mg/kg m.c. co 12 godzin.
    • TMS jest najczęściej jedynym chemioterapeutykiem polecanym w piśmiennictwie  do krótkotrwałej terapii doustnej przed uzyskaniem wyników badania  bakteriologicznego lub do wstępnej terapii dożylnej w stanach zagrożenia życia.
  • Makrolidy (erytromycyna),
  • linkozamidy (klindamycyna),
  • chloramfenikol,
  • Fluorochinolony amfoteryczne podawane co 24 godziny. Są najczęściej stosowane przy terapiach długotrwałych, szczególnie przy infekcjach wywołanych bakteriami Gram-ujemnymi.
    • enrofloksacyna (5mg/kg m.c.),
    • marbofloksacyna (2 mg/kg m.c.),
    • pradofloksacyna (3 mg/kg m.c.).

Leczenie  ropni gruczołu krokowego

Powinno opierać się płynoterapii oraz antybiotykoterapii połączonej z opracowaniem chirurgicznym ropni prostaty.

Leczenie chirurgiczne torbieli i ropni prostaty: omentalizację, marsupializację, a także wycięcie torbieli lub ropnia z częścią gruczołu krokowego.

• Przezskórne nakłucie i opróżnienie torbieli/ropnia pod kontrolą usg oraz założenie drenu. Podczas tego zabiegu aspiruje się zawartości oraz przepłukuje jamę torbieli lub ropnia płynem fizjologicznym. Można dodatkowo podać środek drażniący (np. olejek z drzewa herbacianego, alkohol) lub antybiotyku (marbofloksacyna) do jamy torbieli. Średnio konieczne jest przeprowadzenie 4 kolejnych zabiegów drenażu połączonego z terapią BPH w celu zredukowania dużej torbieli.
• Zabieg marsupializacji – czyli chirurgiczne wykonanie trwałego połączenia między światłem torbieli lub ropnia a skórą powłok brzusznych. Dzięki temu możliwy jest stały odpływ wydzieliny. Z powodu dużego odsetka powikłań oraz długiego czasu leczenia obecnie ta procedura jest rzadko wykonywana.
• Zabieg omentalizacji jest najczęściej polecaną techniką w chirurgicznym leczeniu ropni lub torbieli prostaty. Polega na wykorzystaniu sieci większej jako naturalnego drenu, który wprowadza się i przymocowuje do oczyszczonych z zawartości jam i wnęk prostaty. Czasami zabieg ten jest połączony z usunięciem części gruczołu.

Leczenie łagodnego przerostu prostaty (BPH)

Leczenie farmakologiczne

W leczeniu BPH stosowane są  progestageny, antyandrogeny, implanty uwalniające GnRH oraz inhibitory 5-α reduktazy.

Przed wprowadzeniem leczenia farmakologicznego konieczne jest wykluczenie obecności guzów nowotworowych, ponieważ wówczas leczeniem z wyboru jest kastracja chirurgiczna.

Efekty wprowadzonego leczenia są całkowicie odwracalne, leczenie wymaga więc cyklicznego powtarzania celu zapobiegania spodziewanym nawrotom BPH.

• Progestageny:
  • Octan medroksyprogesteronu, proligeston i octan delmadinonu są najstarszymi sposobami niechirurgicznego leczenia BPH.
  • Przy zalecanych dawkach obserwuje się pozytywne efekty działania tych leków, takie, jak: brak lub słaby wpływ na poziom testosteronu, popęd płciowy oraz jakość nasienia.
  • W przypadku długotrwałego leczenia mogą pojawić się efekty uboczne, takie jak: zespół Cushinga, cukrzyca, niedoczynność tarczycy, zmiany w zachowaniu i zaburzenia apetytu.
• Antyandrogeny steroidowe:
  • Octan ozateronu (Ypozane) kompetencyjnie blokuje receptory androgenowe, wpływa na wychwyt dihydrotestosteronu (DHT) w obrębie prostaty i działa hamująco na 5-α reduktazę, powodując zmniejszenie wielkości prostaty. Leczenie 7-dniowe daje efekt co najmniej na okres 5 miesięcy. Nie wpływa on znacząco na spermatogenezę, całkowita liczba plemników w ejakulacie jest tylko nieznacznie obniżona, a odsetek plemników o ruchu prawidłowym jest obniżony tylko przejściowo.
• Antyandrogeny niesteroidowe
  • Określane są jako „czyste” antyandrogeny, ponieważ blokują selektywnie wyłącznie receptory androgenowe. Poziom testosteronu we krwi pozostaje bez zmian lub nawet wzrasta.
  • Do tej grupy należą: flutamid, nilutamid, casodex. Flutamid jest bardzo dobrze tolerowanym lekiem i może być stosunkowo długo stosowany (nawet przez rok) bez widocznych skutków ubocznych. Nie wywiera wpływu na jakość nasienia i libido.
• Inhibitory 5-α reduktazy
  • Finasteryd.
    • Objawy kliniczne BPH ustępują już po 2-3 tygodniach leczenia doustnego (od 0,1-0,5 mg/kg m.c.), jednak do całkowitego wycofania zmian niezbędne jest kontynuowanie leczenia przez 5-10 tygodni. 
    • W efekcie leczenia wzrasta stężenie testosteronu w organizmie, nie obserwuje się obniżenia popędu płciowego ani spadku jakości nasienia.

• Implanty zawierające agonistę GnRH (octan desloreliny – Suprelorin)
  • Monoterapia przy użyciu agonisty GnRH nie jest dobrą opcją dla zwierząt cierpiących z powodu nasilonych objawów BPH. Zaleca się raczej wstępną terapię przy użyciu antyandrogenów lub progestagenów lub też wprowadzenie tych leków równocześnie z Suprelorinem. Redukcja wielkości prostaty długotrwała i porównywalna do kastracji chirurgicznej.

Kastracja chirurgiczna

Do inwolucji powiększonego gruczołu dochodzi w ciągu 6-12 tygodni od zabiegu – rozmiar gruczołu krokowego redukuje się o 50% po 3 tygodniach, a o 70% po 9 tygodniach. Objawy kliniczne BPH ustępują zwykle wcześniej.

Postępowanie w przypadku metaplazji płaskonabłonkowej

Możliwości farmakoterapii tej choroby są ograniczone, zmiany są jednak odwracalne po usunięciu źródła estrogenów. 

Leczeniem z wyboru jest kastracja chirurgiczna, szczególnie w przypadku stwierdzonego nowotworu jądra.

Leczenie nowotworów prostaty

Całkowite usunięcie prostaty (prostatektomia) jest obarczone wieloma komplikacjami, tj. nietrzymanie moczu, martwica szyjki pęcherza moczowego czy też zwężenie cewki moczowej. Średni czas przeżycia psów po całkowitej prostatektomii wynosił 17 dni, po tym czasie zwierzęta umierały lub były poddawane eutanazji.

Alternatywą może być częściowa prostatektomia, po której średnia przeżycia wynosi ok. 130 dni, a mniej radykalny zabieg daje mniej skutków niepożądanych. W praktyce obie procedury niosą ze sobą duże ryzyko zejścia śmiertelnego, zarówno w czasie operacji, jak i klika dni po zabiegu.

Inne procedury paliatywne, takie jak: stenowanie cewki moczowej, przezcewkową resekcję, cystostomię, chemioterapię, radioterapię czy terapię niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi.

Radioterapia jest obarczona znacznym ryzykiem powikłań, takich jak: zapalenie cewki moczowej, przewlekłe zapalenie okrężnicy, perforacja przewodu pokarmowego, nekrotyczne owrzodzenia i przewlekłe zapalenie pęcherza moczowego oraz wtórna martwica pęcherza.

Chemioterapia z zastosowaniem inhibitorów cyklooksygenazy-2 (COX-2) i mitoksantronu jest obecnie uważana za najwłaściwszą metodę leczenia nowotworów zarówno zlokalizowanych, jak i przerzutujących. Odpowiedź gruczolakoraka na chemioterapeutyki jest jednak bardzo ograniczona, a czas przeżycia po zastosowaniu leczenia jest różny, zazwyczaj nie dłuższy niż kilka miesięcy. Efekty uboczne chemioterapii to m. in: supresja szpiku kostnego, nudności, wymioty u psa oraz biegunki u psa.

W przypadku wszystkich schorzeń prostaty, pomocne może być dodatkowe leczenie objawowe:

• Doustne podawanie oleju parafinowego lub laktulozy ułatwia defekację.
• Przy problemach z oddawaniem moczu u psów, spowodowanych zwykle nowotworami prostaty, można używać antagonistów receptorów α-1 adrenergicznych, takich jak: tamsulozynę, prazosynę oraz silodozynę.

Z praktycznego punktu widzenia płodność to poczęcie, a potem ustalenie ciąży przez implantację i donoszenie ciąży do terminu porodu. Ze względu na fakt, że to samica rodzi potomstwo, stawia się ją zwykle jako pierwszą w kręgu podejrzanych w przypadku zaistnienia jakichkolwiek problemów hodowlanych, czyniąc ją niejako odpowiedzialną za sukces lub porażkę rozrodu. Pamiętać jednak należy, iż pierwszym krokiem diagnostycznym powinno być ustalenie etiologicznej roli zarówno samicy, jak i samca, a także wykluczenie błędów hodowlanych popełnianych przez człowieka. Ten ostatni czynnik zwłaszcza jest jednym z najczęstszych źródeł niepowodzeń.